Prefixi

л On repulsas anti- kom prefixo generale aplikebla (1), ed adoptas ol kom prefixo rezervenda a la ciencala e teknikala terminaro. ╗ (2).

Ol signifikas kontre, qua expresas la sama ideo en la linguo komuna : kontreveneno, kontrefebra, kontreverma (3).

arki-. — Ta prefixo, pasable internaciona (Greka origine), signifikas : en eminenta grado; ol do sempre indikas grado supera : arkianjelo, arkiduko, arkidiakono, e. c. (Progreso, III, 419. — Decido 649.)

auto-. — Quale anti-, ta prefixo repulsesis л kom prefixo generale aplikebla, ed adoptesis kom prefixo rezervenda a la ciencala e teknikala terminaro (4).

bi-. — Ta ciencal o teknikala prefixo л signifikas ofte л dufoye ╗, sed anke л duopla ╗, л du kune ╗ dicas S^ro COUTERAT (Progreso, III, 3); ol esas impozata da l'internacioneso; e pluse ol esas tre oportuna por supresar la dusencesi ╗; se on uzus, exemple, du (vice bi-) en biplani, bicikli, on hezitus omnafoye, kande on parolus pri du plani, du cikli. — Ex. : biciklo, bipedo, bipeda, bilingua, bidenta, bikonkava, bikonvexa, bimanua, e. c.

bo-. — Ta prefixo, Franca per beau- (pron. : bo) esas heredita de Esperanto senkonteste. Ol indikas : parenteso per mariajo : bopatrulo = patrulo di la spozino (relate elua spozo); bofratulo = fratulo di la spozino (relate elua spozo). Ta prefixo quik adoptesis.

La parenteso per rimariajo indikesas, segun la kazi, per la prefixo mi- (V. ta prefixo), o per l'adjektivo stifa (stief D., step E.).

Mea stifa frato esas ta, qua divenis mea frato per rimariajo di mea patrulo kun lua matro, o di mea matro kun lua patrulo. Fakte ta stifa frato (homulo o homino) havas altra patrulo ed altra matro kam me, do nula sango-parenteso kun me. Mea stifa patrulo esas la spozo di mea matro rimariajinta su kun ilu, ma tote ne mea patrulo.

Mea stifa onklulo esas la spozo di mea onklino rimariajinta su kun ilu, ma tote ne mea onklulo (Progreso, IV, 105. — Decido, 745).

des-. — Ta prefixo internaciona indikas la kontreajo dil koncepto expresata sen olu. Exemple : desobedio, deshonoro, desavantajo, deshonesta, desfacila, desbona (5), desinfektar, desorganizar, desamar (5) esas la kontreaji di : obedio, honoro, avantajo, honesta, facila, bona, infektar, organizar, amar.

On devas dicernar e distingar sorgoze la vorti kontrea, formacata per des-, de la vorti kontredicanta (simpla nego), formacata per ne- : neafabla, neutila, neobedio.

Por certe facar la dicerno (e pose la distingo per des- o ne-) suficas questionar su kad existas mezo inter la du extremaji; se ta mezo existas, l'extremaji esas kontrea, lore oportas uzar des-; se ta mezo ne existas, lore oportas uzar ne-. Ex. : afabla e desafabla, pro la mezo : neafabla; obediar e desobediar, pro la mezo : neobediar (6); richa e desricha (se on ne uzas povra), pro la mezo : nericha. Ta persono esas nericha; tamen ol ne esas povra (desricha), nam ol posedas mikra domeno ek qua ol vivas.

Nultempe uzez : despovar, desdormar, desvolar, desexistar, desesar, desmovar, desvivo, desposedo, deshavanta, e. c., pro ke la vorti ed altri analoga povas nur equivalar simpla nego : ne povar, e. c. Multa kontreaji esas expresata en Ido (quale en nia lingui) da radiko specala. Exemple : jorno, nokto; lumo, tenebro; komencar, finar; audacar, timar; ganar, perdar; laborar, ociar; bona, mala; dextre, sinistre; supere, infre; alte, base; plu, min; ante, pos; avan, dop, e. c.

La motivi esas : 1^e ke la opozeso en ula kazi ne esas evidenta (7); 2^e ke serio kelke longa de kontreaji unike per des- esus vere netolerebla (8); 3^e ke la uzo dil prefixo des- povas ulkaze produktar grava detrimenti (9); 4e ke lu donas vorti tote nejusta ulkaze e ne aceptebla da la cienci (10).

Des- adoptesis per la decido 251-252 pos longa e tote fundamentala diskutado en Progreso, III, 19, 92, 150, 215, 216, 282, 283, 284, 285, 287, 343, 344, 345, 483, 544, 618, dum qua on komparis ad olu por la sama rolo : mal-, non-, an-. — Mal- esis repulsata pro ke ol sustenesas nur da kelka Franca vorti, kontre ke des- sustenesas da centi de vorti internaciona (11) e pro ke mal esas la tre konocata radiko mal(a), kontreajo di bona. Tala vorti quala esas en Esp. malbona, malfermi, malligi, malsupre, malsupreniri, e. c., e. c., esas etimologie ne justa e pluse groteska.

dis-. — Ta prefixo Greka e Latina origine, nun pasable internaciona, indikas : separo, disperso, dis-semo, name ol signifikas per su л hike ed ibe ╗. Ex. : disdonar, disdon(ad)o = ago donar hike ed ibe, donar parto ad ica, parto ad ita (France distribuer) (12) dissendar = sendar hike ed ibe; dispozar = pozar hike ed ibe, aranjar en diversa loki, manieri, sur diversa plasi (13).

ex-. — Ta prefixo, Latina origine, nun internaciona, signifikas : esinta..., qua havis antee la profesiono di..., la ofico di... Ex. : exoficiro, exprezidero, exnobelo, ex-vicerejo, exadvokato.

ge-. — Ta prefixo, Germana, uzesas por indikar л la ensemblo di la du sexui ╗ (14) : la gepatri = la patrulo e la patrino (matro); la gespozi = la spozulo e la spozino; mea geonkli = mea onklulo e mea onklino o mea onkluli e mea onlkini (segun la kazo); vua geavi = vua avulo e vua avino o vua avuli e vua avini (segun la kazo). Patri, spozi, onkli, avi ne esus tam preciza, pro ke per su li ne indikas plu multe enti maskula kam enti femina.

Same frati esas min preciza kam gefrati, quale montras ica exemplo : kad vu havas frati, siorino? — Yes, me havas gefrati : du fratuli ed un fratino.

Ta prefixo esas komoda; l'exempli supera montras lo. Ma on devas evitar sorgoze trouzar o misuzar olu (Videz, en l'unesma parto, la chapitro di la substantivi, precipue la du alinei finala). ***

mi-. — Ta prefixo internaciona quik adoptesis. Ol signifikas : duime. Ex. : lasez la pordo miapertita; kun miklozita okuli; il parolis mivoce; laboro mifacita; mimortinta pro (o de) koldeso; pos mihoro.

Per rezulto di rimariajo povas existar mifrati o stifa frati (Vid. bo-). L'unesmi esas ti qui havas o la sama patrulo o la sama patrino. La duesmi esas la filii quin havas de sua unesma mariajo vua stifa patrulo o patrino. Fakte nek li, nek la stifa patrulo esas parenta kun vu.

Do mi-patrulo nek mipatrino (o mimatro) povas existar, nek anke mifilio, en Ido, pro ke li ne existas en la naturo; e nun kande stifa adoptesis, li ne plus darfas uzesar.

mis-. — Ta prefixo esas Germana : miss ed Angla : mis (15). Ol quik adjuntesis dal Komitato ipsa di la Delegitaro, du lua kunsidi л por expresar : erore, nejuste ╗ : misaudar, miskomprenar, misuzar, miskantar, mispronuncar, misduktar, misguidar, misfacar, e. c.

On remarkez, ke esas difero inter misaudar e audar male o malaudar. Ulu qua esas preske surda, o quan la sono preske ne atingas, ica male audas o mal-audas. Ma ulu qua audas boto, kande me dicas poto (od inverse), ica misaudas. Konseque, male (o mal uzata kom prefixo) ne esas sinonima kun mis-.

ne-. — Ta vorto ne esas prefixo nature, nam ol esas negal adverbo. Ma ol uzesas quale prefixo, kom elemento neganta relate la vorto a qua on unionas lu : neposibla, nevera, nejusta, neyusta, nevidebla, nekohere, neprecizeso, nevideblaji, e. c.

Ne konfundez ne- a des- od a sen- (prepoziciono). Ne- indikas simple nego, des- kontreso, sen- manko : nericha, desricha = povra; nebela, desbela = leda; senbarba, senkapa, senarma, senpova. Konseque, senutila, senplena (16), vice neutila, neplena esus absurda, e nearma, nebarba, nekapa, nepora, vice senarma, senbarba, senkapa, senpova esus egale absurda.

Ne konfundez senmova = qua esas sen movo, a nemovebla = qua ne esas movebla, quan on ne povas movar; sendube dicas, ke ne existas dubo pri..., nedubeble : ke on ne povas dubar, ke lo dicata ne esas dubebla.

La vorti kompozita per sen- opozesas kom simpla negi al derivaji havanta la sufixo -oz (qua egalesas kun) : senanma, sendolora fakte esas la negi di anmoza, doloroza.

par-. — Ta prefixo venas de la Latina e novlatina lingui : par-, per-. Ol adoptesis per la decido 309 л por indikar la perfekta fino o kompletigo di ula ago ╗ : parlernar = lernar komplete; parlektar = lektar komplete, til la fino (dil libro) (17); parvenar = venar til la fino, atingar la skopo (18); parkurar = kurar de la komenco til la fino (dil voyo) (19).

para-. — Ta prefixo cience internaciona adoptesis per la decido 105 л por indikar shirmilo kontre- ╗ : parafalo, paralumo, parafulmino, parafairo, paracintilo, parapluvo, parasuno, paravento, paragrelo, parapolvo, paramoskito, e. c.

pre-. — Ta prefixo Latina e nun internaciona quik adoptesis. Kun formo plu kurta e plu internaciona ol remplasas ante e havas la sama senco por la vorto a qua on unionas lu. Previdar = ante-vidar (o : vidar antee); predicar = ante-dicar (o : dicar antee); prematura = matura ante la tempo, la sezono; prepozar, prehiere, prenomo, prehistorio, predankar, preirar (20), prejudiko, preavo, preonklo.

pseudo-. — Ta prefixo adoptesis unanime dal Akademio per la decido 1629 л kom prefixo internacione konocata e ja uzata en Ido, kun la senco : ne-vera, ne-reala. Ex. : pseudo-profeto, pseudorepublikisto, pseudofilozofo, pseudoamiko, pseudocienco, pseudomartiro, pseudolinguisto, pseudonobelo, pseudoinventero, e. c.

quadri-. — Ta ciencala prefixo signifikas : л qua havas quar... ╗. Exempli : quadripedo, quadrimanuo, quadripeda, quadrimanua; quadriangulo, quadriangula.

retro-. — Ta prefixo Latina, nun internaciona, esas quaze adverbo per sua senco; ol quik adoptesis por indikar la ago inversa di ta quan indikas sen olu la vorto fundamentala : retrocedar = cedar ad ulu to quon ol cedabis a ni; retroirar = irar ad-dope, desavance; retropulsar = irigar desavance per pulso; retrovenar = venar per iro inversa al loko de ube on departabis. Ex. : me livis la hemo ye duadek kloki e retrovenis en lu ye duadek e tri quarimi. — Retroagiva = qua povas agar, efikar pri kozi antea, pri lo pasinta : la lego ne havas efekto retroagiva.

ri-. — Ta prefixo, Angla sone, Italiana forme e sone, indikas nur ago quan on iteras, iteris, od iteros. Ol devas ne konfundar a retro-. Rihavar, ridicar, rifacar, riagar, riskribar, rilektar = havar, dicar, facar, agar, skribar, lektar itere. Nun me riesas kontenta, pro ke me rihavas mea perdita pekunio.

Ta prefixo unesme adoptita kun la formo re chanjis pose la formo a l'Italiana ri, por evitar konfundi en multa radiki internaciona qui komencas per re, ma en qui ta silabo ne havas senco di itero : rebel, recev, refuz, regard, regret, reklam, rekolt, e. c. (Decidi, 647 et 648). Esperanto preferas erore alterar re a ri ed uzar re- kun duopla senco.

1^a En la teknikala kazi (ex. en la matematikal vortaro) on devas admisar la prefixo anti kun specala senco. To nule koncernas la komuna linguo.

2^a En la linguo komuna, on devas admisar vorti integra, tote pronta, qui kontenas anti-, kande li esas internaciona : pro ta motivo ni adoptis antipodo, antipatio, antisepta, e. c. ed on devos probable adoptar antipatriotismo, antimilitarismo (same kam militarismo), e. c. Ico havas nula detrimento, nam, o la radiko a qua aplikesas anti- ne existas en nia linguo, o la kompozajo esas tante konocata, ke nulu povas dubar o nesavar lua senco.

3^a En la cetera kazi, on devas uzar kom prefixo la prepoziciono kontre, qua sola devas expresar ta ideo (segun la principo di unasenceso). Tale ni havas : kontre-pezo, kontre-venemo, e. c. E singlu esas libera formacar simila kompozaji, kande li esas necesa e logikala : kontre-konvulsa, kontre-reumatisma, kontre-religia, kontre-dinastia, kontre-konstituca. To rezultas de la strukturo ipsa di la linguo; e se on uzus simile anti-, to genitus nur duopla formi, e konseque konstanta hezito en l'uzado. (Progreso, februaro 1911, pag. 689.)

(4) En noto : Sama remarki kam pri anti-. L'ideo di auto- povas tradukesar per su- (ex. su-defenso) o per propra (ex. : propr-amo).

(5) Mala e odiar certe esas la preferinda kontreaji di bona e amar; e tale pri la vorti qui, sub formo simpla, esas la kontreaji di altri : lenta, mikra, povra e. c., kontreaji di rapida, granda, richa. Ma, pro ke des sempre facas ek vorto la kontreajo dil vorto uzata sen olu, on darfas dicar o skribar : deslenta, despovra, desmala e. c., se la memorado ne furnisas : rapida, richa, bona.

(6) On imperis a me agar ulo, e ton me ne agas; lore me ne-obedias. On interdiktis a me ulo, e tamen me agas lu; lore me desobedieas. Ed anke : on imperis a me agar ulo, e me agas lo kontrea, lore me desobedias.

(8) Kad esus tolerebla : yuni e desyuni, richi e desrichi, forti e desforti, humili e deshumili, jenerozi e desjenerozi, boni e desboni, felici e desfelici e. c. same finos per la morto.

(9) Se on klamos a me : des-dextre e me audos nur dextre, kad me ne povos duktar mea biciklo juste an l'obstaklo e frakasar mea kapo? Sinistre e dextre igas ne posibla ta desagreablajo.

(10) Kad, segun la cienco, frigoro esas la kontreajo di kaloro? E tamen Esperanto opozas malvarmeso a varmeso. Ido ne darfas imitar olu.

(11) Ni konocis ta fakto plura yari ante ke Progreso tusheskis la punto. Ma motivo di л neoportuneso ╗ deskonsilis la quika substituco di des a mal. Ol suficabus por impedar interkonsento kun l'Espisti : la stroko, atingabus tre grave la netushebla Fundamento.

(13) Ta prefixo quik adoptesis, ma pose ulu propozis ke on uzez lu por la kontreeso, alegante la Latina. Respondesis : л En la Latina quale en la cetera lingui, omna afixi havas plura senci. En la L. I. ni devas adoptar oli kun un sola e fixa senco. Do, se ni havas dis- kun la senco di separo, ni ne povas uzar ol kun la senco di kontreeso (remarkez ke, en discordia e dissentio adminime, ol havas la senco di separo, eskarto). Cetere, des- esas etimologie identa a dis-; ni havas do la yuro atribuar ad ol l'altra senco di dis-. ╗ (Progreso, III, 424.)

(14) Decido 1209, konsequo dil decidi 1089 e 1090. (Progreso, VII, 65 e VI, 212.) — Ti qui prizus la duo : patro, matro (kun exkluzo di patrino) mustas agnoskar, ke se patro esus nur maskula, on ne povus nek darfus dicar gepatri. E same pri frato, kuzo, onklo e. c.

(16) Pro quo ne senplena? Esperantisto respondas : pro ke ni ne dicas pleno (vice pleneco). Ma pro quo vu dicas utilo (vice utileco)? Ka plena ne esas adjektivo totsame kam utila? Do, se on admisas senutila, on devas admisar senplena.

(18) De qua derivas parveninto, dicas la decido 375. Ica vorto = parvenu F., parvenyu R., Parven№, EmporkЎmmling D., parvenu, upstart E.

(19) Decido 376. Vorto necesa e quan nek trakurar, nek trairar povas remplasar. Per extenso on dicas : X... parkuris en automovilo 100 kilometri en un horo. Y... facis en aeroplano parkuro de 35 kil., ye 100 metri di alteso.

(20) Ne impedas avanirar. Ex. : Unesme il preiris me, sequante Petrus; ma balde il avaniris e Petrus ipsa trovesis dop ilu.