Nombri

113. — La nombri kardinala esas : zero (1), un, du, tri, quar, kin (2), sis, sep, ok, non, dek; cent; mil; le maxim uzita.

Pose : milion; miliard (mil milioni); bilion (1,000,000²); trilion (1,000,000³); quadrilion (1,000,000⁴); quintilion, sextilion, septilion, oktilian, nonilion, decilion (singla de ta nombri egalesante la preiranta multipliko per un milion (3).

	En E. F. I. S.	En D.
Miliono	1,000²	1,000,000
Biliono	1,000³	1,000,000²
Triliono	1,000⁴	1,000,000³
Quadriliono	1,000⁵	1,000,000⁴

e. c. On vidas, ke en l'unesma kolumno existas nula koincido inter la nombro implikita en la nomo (bi, tri, quadri, …) e la exponento di la potenco (la relato esas : l'exponento = n + 1, n esante la nombro implikita en la nomo); dum ke en la duesma (kolumno) ta nombri esas konstante egala. Esas do plu natural e komoda, konsiderar biliono, triliono, e. c., quale la sucedanta potenci di miliono. Plue, on ne bezonas biliono por 1,000³, pro ke on havas ja la vorto plu vulgara miliardo. Fine la Germana metodo furnisas la moyeno expresar plu granda nombri (quo povos esar tre utila en la cienci) : decilion signifikas 1,000¹¹ en l'unesma sistemo, ma 1,000²⁰ en la duesma. (Progreso, I, 710.)

1^e Se li konstitucas adiciono, on indikas olu per e : dek-e-un, dek-e-du, dek-e-tri, dek-e-quar, e. c., o dek e un, dek e du, dek e tri, e. c. (4).

2^e Se li konstitucas multipliko on indikas olu per a ye la fino dil unesma nombro : dua-dek (20); tria-dek (30); quara-dek (40); kina-dek (50), e. c., o duadek, triadek, quaradek, e. c.

Remarki : 1^a. Super la mili, on sequos la kustumo enuncar la nombri dil mili, dil milioni, dil bilioni, e. c., kom aparta nombri. Ex. : 345,000 ne enuncesos : triacentamil e quaradeka mil e kina mil, ma : triacent e quaradek e kinamil. To esas videble simpligo.

2^a. Por enuncar granda nombri e diktar li, suficos enuncar la sucedanta cifri, quo esas nur simpligo di la normala enuncado. Vice dicar : triacent e quaradek e kinamil, sisacent e sepadek e non, on dicos : supresante le mil, cent, dek : tri, quar, kin, sis, sep, non. Ico esas la maxim klara, simpla e kurta procedo, qua konsistas en diktar la sucedanta cifri vice la nombro (quale se on espelus nomo). On povos ankore enuncar tale la nombri di tri cifri, enuncante nur mil, milion, bilion. Ex. : tri-quar-kin-mil, sis-sep-non. (S^o V. Pfaundler, IV, 345.)

La sama procedo uzesos por enuncar o diktar la decimala nombri, enuncate nur lia sucedanta cifri. Ol konvenas precipue por la decimala nombri longa o senfina, exemple : = 3,14159… : tri, komo, un, quar, un, kin, non… Kompreneble, on ne omisos enuncar insiste la komo, ed anke la zero.

114. — Quale on ja vidis en la 3-ma remarko, la nombri darfas esar substantivigata per -o (pluralo -i) : duo; trio; dekeduo; cento; milo. En ica kazo la unajo kompozanta juntesas a ta substantivo per la prepoziciono de : dekeduo de ovi (ma : dek e du ovi).

Milion, miliard, bilion, e. c., quale la cetera nombri, devas ne sequesar dal prepoziciono de : on dicas milion homi, du milion homi, quale mil homi.

115. — La nombri kardinala anke povas plear la rolo di adjektivi prenante la dezinenco a : dua kanto, dua promeno (exekutata da du personi); tria atako (facata da tri individui, homa o bestia) (7).

116. — Fine li anke povas produktar nombro-manieral adverbi, prenante la dezinenco e : li promenas due; li promenas ne kune, ma singlu aparte; li atakis ni trie.

On darfas dicar : omni du, omni tri, omni quar, e. c.; ma anke : omna du, omna tri, e. c. (quale on dicas omna homi), la pluralo esante ja indikata dal nombri du, tri, e. c.

117. — La nombri ordinala obtenesas soldante al kardinal nombri la sufixo -esm e la dezinenco o, a, e segun ke on bezonas substantivo, adjektivo o adverbo : la unesmo, duesma, triesme. Kande la nombro esas kompozita, nur la lasta elemento recevas la sufixo e la dezinenco : duacent e quaradek e triesma = 243^ma (8).

Quantesma relatas la ordino e konseque postulas nombro ordinala, quale l'adjektivo quanta relatas nombro kardinala (o quanto) : quantesma dio di la monato esas? la sepesma, la duadekesma.

118. — La nombri fracionala obtenesas soldante al kardinal nombri la sufixo -im e la dezinenco o, a, e segun la kazi : la centimo (1/100), la duimo (1/2), la quarima parto; centime, duime, quarime (9).

On uzas de avan la komplemento di fraciono, quale avan la komplemento di integra nombro substantivigita : (la) du triimi de sis esas quar analoge a : dekeduo de ovi.

Por enuncar fraciono komplikita, on obtenas plu granda klareso uzante la prepoziciono sur inter la du nombri kardinala, qui esas la termini di la fraciono : 15/273 = dekekin sur duacent e sepadek e tri o : dekekin sur du, sep, tri (10). Dek triacentimi tote ne povas konfundesar a : deketri centimi. L'unesma esas 10/300, la duesma 13/100; l'unesma lektesos : dek sur triacent, e la duesma : deketri sur cent.

119. — La nombri multiplikera obtenesas per la sufixo opl, a qua on soldas o, a, e segun la kazi : la duoplo (la nombro multiplikata per du); quaropla (qua esas multiplikata per qua); triople : la nombro 12 esas triople granda kam 4.

120. — La nombro dil foyi indikesas per la radiko foy generale sequata dal adverbal dezinenco e : dufoye; o, se konvenas, dal dezinenco a : trifoya voko = voko repetita 3 foyi.

Notez bone, ke la Franca vorto « fois » ne tradukesas per foy ma per opl en la senco multiplikanta : triople quar esas dekedu (3 fois 4 font 12). On darfas anke uzar la prepoziciono per, precipue kande la nombri esas kelke komplikita : okadek e tri per duacent a quaradek e sis = 83 ? 246. Plu simpla enunco : ok, tri per du, quar, sis.

121. — L'expresuri distributiva obtenesas per la sufixo op, sequata dal dezinenco konvenanta : duope = per rangi o serii de du; triope = per rangi o serii de tri, e. c. Unope, un separite, aparte, single. La soldati marchas quarope. — Se li formacos rangi duopa e ne quaropa, lie defilo duros duople plu longe. — Marchez unope.

La questional adverbo korespondanta esas quantope : quantope vu vendas la nuci (quantanombre per un foyo?) centope o micentope (dek e kinope). On darfas anke dicar : pokope, multope = ye mikra quanti, ye granda quanti (11).

122. — Nula prepoziciono e nula sufixo esas necesa en frazi tal quala ici : Por mea infanti me kompris dekedu pomi, ed a singla de li me donis tri pomi. — Ta libro havas sisadek pagini; se do me lektos en singla jorno dek e kin pagini, me finos la tota libro in quar jorni. La vorto singla suficas por indikar la distibuto.

123. — Por l'enunco di la hori, l'Akademio adoptis explicite kloko, kloki. Ca du vorti indikas do propre la diala dividuro markizata da la cifri di horlojo. Ex. : il departis pos du kloki, to esas : pos la dividuro II di la horlojo. Ma horo indikas (exter omna cifroplako, e per su) la duro, l'ensemblo di 60 minuti konstitucanta un horo. Ex. : il departis pos du hori, t. e. pos 120 minuti, pos restir dum 120 minuti.

Existas nur un maniero internaciona dicar la horo, to esas enuncar ol quale on skribas lu : esas du kloki; du kloki e quarimo; du kloki e diumo; du kloki e tri quarimi; du kloki dek (minuti); du kloki duadek; du kloki kinadek; du kloki kinadek e non (minuti).

On devas nultempe sustracionar, se on volas esar komprenata certe od evitar konfundi. Do sempre adjuntez a horo la duimo, quarimi, minuti, e. c. (12).

Por questionar pri la horo, fakte existas en Ido du manieri, quale en la Angla : qua kloko esas e qua tempo esas? Se forsan on agus tro severe interdiktante l'unesma, ne esas dubebla, ke la duesma (qua tempo esas) meritas la prefero, pro ke ol esas plu justa. On ya ne questionas nur pri la horo, ma reale anke pri la minuti e mem ulfoye sekundi qui adjuntesas a ta horo, do fakte on questionas pri la tempo, on deziras konocar qua tempo esas (13).

Quankam : la duesma, la triesma kloko, e. c., ne esas en su kontrelogika, ni agos plu bone, se ni sempre konservos la nombri kardinala pri la hori. Tale ya ni evitos mixar le ordinala kun le kardinala, quale en : esas la duesma e dek minuti.

Do ni dicez sempre kun la nombri kardinala : esas du kloki dek, du kloki e tri quarimi, e. c.; e ni nultempe ezez la formo adverbala kloke, quan l'Akademio explicite repulsis.

En matematiko, on tradukas reguloze la signi +, -, ? e : per plus, minus, per e sur; 2³ = du potenco tria; 3/2 = radiko tria di du (14).

124. — Por l'enunci relatanta la yari, monati, e. c., travivita, on uzas la radiko ev(ar), ev(o). Ex. : Quante vu evas? me evas duadek yari, o : me esas duadek-yara; quante evas l'infanto di vua fratino? ol evas nur kin monati, o : ol esas nur kinmonata; ol evabis nur du semani o : ol esis nur dusemana, kande ol mortis; ta viro semblas grandeva o : tre evoza; yes il esas preske centyara. Kad vua patrulo esas grandeva? No, il esas mezeva, il atingis nur mezevo (15).

(1) Nomizar nulo la cifro o esabus ridindajo; nam nulo = nula kozo. Ma kad o ne esas ulo, cifro? Kad ol ne pleas importanta rolo? Kad, kande me skribas la cifro o, me skribas nulo? Se vice : skribez « zero », ni dicus : skribez « nulo », omni komprenus, ke on devas skribar nula kozo, do ne skribar?

(2) Kin ne povis esar quin, pro ke ica lasta esas la plural akuzativo di qua. Ni do havabus okazione : la quin, quin il donis ad vu, esas plu bela kam la quin, quin il donis ad me. O : le quin (5) quin vu skribis sur ta pagino esas omni tre male designita. Nia skopo ne esas konkordar maxim posible kun la Latina quin-que, ma donar formi sat dicernebla de altri. Plu importas por ni certa decernebleso dil diversa formi, kam sklavatra imito di vorti o formi latina efektiganta al vera koncernati di L. I. konfundi e miskompreni.

(3) Milion, miliard, bilion e. c. recevas -I dil pluralo, se to esas necesa : on spensis milioni por ta edifico. — Ma : il recevis plura milion, pro ke plura sat indikas la pluralo.

Ta nombri (kande on ne adjuntas -o, quo ne esas necesa) havas la acento sur la final silabo, pro ke li esas reale abreviuro di miliono, miliardo e. c.

(6) Ta remarki, en Progreso, VII, 39, finas per : « E l'aranjo propozita evitos ankore ula dusencesi : on povos distingar facile (mem aude) : du deki e duadeki. »

1. Ica aranjo konservas la perfekta regulozeso di nia nombro-sistemo, e la kurteso de la simpla nombri, qui restas unsilaba. Ma ol augmentas multe l'eufonio e konseque la klareso, sen longigar remarkeble la enunco (komparez okdekquar a okadek e quar); ol igas la nombri plu facile pronuncebla, audebla e komprenebla.

2. Ol impedas omna (mem semblanta) dusencesi quin on objecionis a la nuna sistemo : mem ti qui esus tentata intermixar tri dek e dektri ne povos miskomprenar triadek e dek e tri.

3. Ta procedo impedas miskompreni di plura sucedanta nombri : cent ok dek tri povas komprenesar : 108, 13; od : 100, 83; od : 183. Ma on distingos klare : cent e ok, dek e tri; (una)cent, okadek e tri; cent e okadek e tri (Progreso, II, 353).

(8) Segun la procedo di enunco indikita p. 96 por 679 : (sis, sep, non), 243 darfus esar enuncata : du, quar, tri; konseque por kurtigar l'enunco o la dikto di 243^ma, on darfas dicar : du, quar, tri-esma. E tale por omna nombro ordinala.

(9) Dicez : la du unesma literi dil alfabeto — la tri unesma monati di la yaro, e ne : la unesma du literi…, la unesma tri monati… (Progreso, II, 32.)

(11) Evitez sorge uzar la sufixo distributiva op en senco kolektala por qua ol esas neutila, la kardinal adverbo suficante. Dicar : Ta du amiki promenas sempre duope esus tam kontrelogika kam dicar France …se promènent toujours deux à deux. Quale li povus facar ico, nam li esas nur du?

(12) Pri la horo dil nasko o morto di ulu, pri la 60 minuti dum qui lu naskis o mortis, kompreneble on ne darfas uzar kloko. Ma on dicos tre reguloze : la horo di lua morto eventis ye kin kloki di mea horlojeto.

(13) L'expresuro Angla « qua tempo esas », por questionar pri la horo, certe meritas preferesar. Cetere mem en F. on uzas temps en ica senco, precipue en la tekniko : connaissance des temps; équation du temps; temps sidéral, temps solaire vrai ou moyen. (Progreso, VII, 399.)

Samloke Progreso dicas : « On ne povas uzar ordinala nombro (ex. : quantesma horo o kloko) pro la motivi expozita olim en la diskuto. » (III, 26-28, 218, 353, 703-4; IV, 378.)