Konjugo-sistemo di Ido

Pri -r por l'infinitivo, -nt por la participo aktiva, e -t por la participo pasiva, nula kontesto esas posibla, ye la nomo dil linguistiko. Altraparte, ne pri oli kontestas nia adversi, ma pri s di nia modi personala, pro ke li generale prenis ta letro por la pluralo.

a) S, en la Greka e Latina lingui, renkontresas (artikulata) ye omna duesma personi dil singularo, se on eceptas -isti di la perfekto; la Latina lu prizentas (artikulata) anke ye l'unesma e la duesma personi dil pluralo.

d) Ol esas, on darfas dicar, l'unika dezinenco dil tota Angla konjugo, en la modo personala. La homi qui su apogas sur l'Angla por postular s kom plural-marko di la L. I. devus vere ne obliviar ca lasta fakto.

Ni do vidas la Hispana ed Angla lingui ipsa, qui uzas s kom plural-marko, unionar su al lingui supere citita por apogar s kom verbal finalo. Koram to, on bezonas linguala sentimento tre specala por konsiderar kom pure arbitriala la dezinenci -as, -is, -os, -us di Esperanto e Ido (1). Ma, se s atribuesas al verbo, on ne povas atribuar ol pluse al pluralo : ta kumuli darfas toleresar nur en nia lingui. En la L. I. li absolute violacus la principo di l'unasenceso.

2^e La sisanta s, tre facile pronuncebla ed audebla, konvenas tre bone kom tala por la verbo, qua pleas rolo tante importanta en la frazo, e mem rolo plu grava kam la pluralo, se on ponderas bone la kozi.

3^e Altraparte, pro ke la siso di la konsonanto s facile tedas, kande ol multafoye repetesas sucede, ol esabus quaze netolerebla, se on selektabus lu kom plural-marko. Nam multa substantivi intersequas plu freque kam verbi (2). To esis un plusa motivo por lasar a s lua rolo verbala. L'Italiana montras eloquente, ke multa i intersequanta fluas sen tedar : i miei buoni amici, kontre ke le tro multa s finala di la Hispana certe detrimentas l'eufonio di ca bela linguo. Or me sempre opinionas, ke la beleso importas en la L. I., ed esas atraktilo. ido montras, ke me ne eroris pri ca punto.

On dicis, ke la finali -as, -is, -os, -us meritas la reprocho esar adminime kelke arbitriala. Oportus remplasigar li per altra finali pure romanala, e komprenebla da un o du populi adminime. Ma on obliviis, ke por la cetera populi li ne esus min arbitriala, e forsan li esus min facile rikonocebla e memorebla. Altraparte la finali propozita koincidus kun altra gramatikal finali, o plu juste dezinenci (-o, -a, -e, -i) e konseque esus ne konciliebla kun la sistemo di la gramatikal finali, indikanta quaze per etiketi la naturo dil vorti e lia kategorio o rolo gramatikala. Do la chanjo di ta verbal dezinenci necesigus la total reformo di la finali karakteriziva di Ido, qui esas tante utila kom amortisanti eufoniala, e kom indikili por la lernanti e novici, qui esas ed esos ankore dum longa yari la maxim multi. Ica konsideri potente influis la Komitato dil Delegitaro pri la konservo dil finali supere citita, ed oli ne esis min konvinkanta pose che l'Akademio Idista.

Al verbal dezinenci di Ido on reprochis esar nek naturala nek ciencala. Ni darfus saciesar da ca respondo : multe plu importas, ke li esez koheranta, simpla, facile merkebla ed aplikebla. Ma ni examenez la reprocho.

Tamen, kad la Latina ne posedas, en l'unesma konjugo : am-as, stranje simila a (tu) am-as di Ido? E kad la Hispana ne havas anke (tu) am-as? Kad en altra tempi li ne posedas : amabas (L. S.), (tu) habras, amaras, habias (S.), legas, audias, amaveras (L.)?

E pri -is, ka ne existas en la Latina, ye la duesma persono singulara; audis (3), capis, amabis, e. c., ed en la Hispana, ye la duesma plurala persono, kad on ne trovas : amais, amabais, amesteis, habais, habiais, amarais, temiais, temisteis, partiais, partis.

Yes, certe; nam la finalo mus dil verbo Latina divenis mos en la Hispana, ye la sama persono, en singla tempo. De to rezultas, ke la verbo Hispana, ecepte eroro, audigas dek e non foyi la final sono os en sua konjugo. Konseque la dezinenco os di Ido esas vere final sono verbal naturala.

Ma kad ol agas lo en Ido? E juste pro ke os en la hispana renkontresas 19 foyi kom final sono en la verbi, esas eroro selektar s kom plural signo di substantivi, citante la Hispana kom susteno. Nam fakte la verbi, en ica linguo, prezentas os kom final sono plu ofte kam la substantivi.

Pro ke, se ni atribuas karakteriziva vokalo al prezento (a), altra (i) al pasinto, ne esas kontrelogika o nekoheranta atribuar anke specal vokalo (o) a la futuro. Facar ek ta vokalo la simbolo dil futuro en la tota konjugo ne esas plu arbitriala, ed alteras mine la Latina kam selektar (quale ula Latinisti) la partikulo pos kom signo di ta tempo, o transportar sur la finalo la acento dil infinitivo latina por facar ek lu kondicionalo : amarè, audirè, e. c., kande on povabus evitar omna barbarismo, uzante amarem, audirem, e. c. Stranja maniero, vere, restar ciencoza e naturala!

E la dezinenco -ez dil imperativo? Unesme ni questionos, kad ol esas naturala od artificala? Me opinionas, ke la Franca linguo sate pruvas lua « naturaleso » per omna duesma personi plurala di sua verbo, ed aparte di sua imperativo. Ica fakto, pro ke nulo plu bona existis, igis me propozar ol vice -u di Esperanto (markizanta anke pronomi : kiu, chiu, e. c.) e qua, se me ne eroras, posedas kom apogo nur imperativo Hebrea, nekonocata da preske omni. Remarkez ke -ez reale apartenas al sistemo -as, -is, -os, -us (per la substituco di la febla z a la forta s). Se me ne propozis -es, la kauzo esas, ke venez, rakontez, dormez, preparez, pensez, pardonez, donez, manjez, e. c., e. c., esas quik komprenata da irgu qua sava kelkete la Franca, e certe plu facile e bone kam venes, rakontes, dormes, e. c. (4).

Irge quon opinionas kontrediceri, fakto esas nekontestebla : la Franca linguo pruvas, ke -ez, por l'imperativo, esas vere verbal finalo naturala. Pri la sono, le venez a ni, rakontez ankore, e. c., esas la preske kompleta riprodukturo di F. venez à nous, racontez encore.

Fakte nia kontrediceri chikanas nur pri l'infinitivo futura, nam generale li ipsa uzas infinitivo pasinta (5) kun infinitivo prezenta. Li anke ne kontestas pri -r kom karakterizivo dil modo infinitiva. Do reale kontestesas nur la vokalo simbolizanta la tempo (-i, -o) e la bezono ipsa di futura infinitivo.

Ma, se on aceptas ke a simbolizas la prezento : amas, amar, pro quo i ne simbolizus la pasinto : amis, amir e o la futuro : amos, amor? Kad ica tri karakterizivi tempala (qui en omna modi pleas la sama rolo) esas kompliko o simpligo? Ka to ne esas simpla, praktikal e homogena? Kontraste, kad esas tala konjugo-sistemo sintezala en un parto, ed analizala en l'altra parto, quale olti di nia kontrediceri? Ka tal konjugo esas tre koheranta, tre homogena e tre ciencala, por parolar quale li?

Altraparte -ar, -ir en Ido semblas a me tam naturala sono verbala kam en la infinitivi Latina, Italiana, Hispana, Franca en -ire, -ir, od en l'infinitivi Germana en -ieren, ankore tante produktiva (6).

Ma on objecionas, ke li esas prezenta en la lingui supere mencionita. Me agnoskas lo; ma li restas adminime infinitivi, en Ido; e ke i simbolizas en li la pasinto, quale en la tota konjugo, certe ne povas jenar la adepto, nek supercharjar lua memorado. Kad esus por lu plu facila memorar, ke du simbolizas la pasinto, pos la futuro, fe l'imperfekto, vell la kondicionalo, dum (pos-pozita) l'imperativo, quale en altra sistemi plu o min laborita? Kad vere Ido ne darfas, kun adminime yuro tam granda e cienco egala, donar ica principo : en omna dezinenco verbala, a simbolizas la prezento, i la pasinto, o la futuro? Kad ol esas per to min simpla o min koheranta kam altri?

Ma, on objecionas ankore, pro quo sis participi, kande 2 suficas a multa lingui? On ne dicas, kompreneble, ke pro la jus mencionita principo pri a, i, o en dezinenco verbala, la lerno e memoro pri la participi reduktesas a 2 kozi : nt participo aktiva, t participo pasiva. Yen fakte la sis participi! On ne dicas, ke la participi futura (-ont, -ot), multe min frequa, lernesas pos la ceteri, okazione. On ne dicas de quanta dubi, miskompreni o perifrazi liberigas ta participi. On ne dicas ke li genitas multega substantivi tre preciza, quin nia lingui kareas nur koakte e kun multa desavantaji. Ton omna on tacas por blamar mokante kun semblanta justeso e yusteso. Ma bone ridos, qua laste ridos. Yes; e kande Ido vere sucesabos, on laudos me ne propozir lu tro simpla, e ne sakrifikir la just expreso dil pensi a simpleso exajerita.

La nuna Greka kareas omna infinitivo. Ka ni devus imitar olu? No, tre certe. La Angla e la Germana havas nur 1 personal pronomo : they, sie por la triesma persono plurala, e ni havas tri. Ka ni esas pro to blaminda? Certe no. La franca posedas nur son, sa, ses kom posedal adjektivo por la triesma persono. Ka ni devus imitar lu, quale agis granda kritikero? Ha certe no, nam ico esas ne simpleso, ma deplorinda mizero. En « Les vrais principes de la Langue Auxiliaire » me pozis la limito netranspasebla dil simpleso por ta linguo : la klara e justa expreso dil pensi.

Unesme ni konstatez ico : Judikata dal komuna raciono, la verbo havar kom helpanto konjugala en la kompozita tempi esas absurdajo. Nam verbo, qua esence indikas la posedo, quale havar, ne darfas, mem ne povas logike divenar simpla marko di tempo, e fakte analoga a dezinenco, por indikar l'anteeso : j'avais aimé (lore), j'aurai amé (lore), o simple la pasinto : j'ai aimé (me amis), esas neposibla komprenigar ed admisigar ta gramatikal idiotismo dal populi qui ne havas lu; or li esas nekontebla. La L. I. qua destinesas ad omni, devas konseque evitar ta eroro (nule naturala reale, pro ke ol esas absurda); pro to Ido evitis lu.

« On propozis (n^o 19, p. 298) formacar la kompozita tempi di l'aktivo per la verbo havar e la pasinta participo, pro ke la lingui D. E. F. I. S. uzas kune la helpanta verbo havar. Sed (ma), kad la mencionita lingui formacas la kompozita tempi di l'aktivo tote e sen ecepto per havar? No, nam oli havas multa ecepti, ex. D. por mortar, vekar, venar, irar, saltar, di qui la tempi kompozita formacesas per esar. On devus do admisar en Ido ecepti qui esas, quale on savas, granda desfacileso por omna lernanto.

Pluse, quale on devus tradukar D. Ich habe geschlafen, Wir haben uns gefrunt, Du bist tapfer gewersen? Frazi quale : Me havis dormita, Ni havas joyita, Tu havas brava esita, semblas certe nelogikala ad omnu. Sed (ma) on ne darfus uzar esar vice havar en la alegita frazi, pro ke esar esus destinota nur por formacar la tempi di la pasivo.

Ni videz quale altra Indogermana lingui, quin ni devas konsiderar pri ca questiono, formacas la kompozita tempi di l'aktivo. La Slava lingui formacas oli per la helpanta verbo esar e la aktiva participo, exakte kam en Ido. Konseque Ido en la formaco di la komp. tempi ne agas arbitriale, sed (ma) ol apogas su sur granda parto di l'Indogermana linguaro, nome sur la Slava lingui. Pluse la nuna participi esas tre aplikebla e praktikala quale atributi, kozo, quan on devas bone konsiderar ante enduktar altra konjugo!

Fine, kad on inventos plu bona, plu internaciona e min artificala konjugo, kam esas la nuna? Me dubas. La konjugo propozita en n^o 22 semblas nulkaze esar facila, precipue en la pasivo. Ni videz nur quanta sufixi esas por ol necesa : -as, -avas, -iras, -it, -avit, -irit, -olas, -avolas, -irolas, do triople multa kam en nuna Ido! mem se ta sufixi igus omna nuna analizala verbformi superflua, la konjugo esus malgre to min facila kam la nuna. Amesavolas o amesirolas ne esas plu simpla kam : esos amita o esos amita. E quala longa rubandatra vorti! Amesavolas ed amesirolas ankore konvenas, ma ne plus la vorti : diminutesavolas, kalumniesavolas o mem familiarigesirolas. On sentas justa angoro en pronuncar tala longaji! (7).

Kelka kritikanti anke propozas chanjar la verbal finali : -as, -is, -os, -us, -ez, dicante, ke oli ne esas sufice dicernebla. Me opinionas, ke ta aserto ne esas justa. La finali alegita diferas inter su per la bone audebla vokali multe plu bone kam en multa nacionala lingui, exemple : en D. er lernt -lernte, wir erwachen -erwachten diferas per un litero facile misaudebla (8).

L'artiklo esis sequata da la yena remarko : « Ne nur D. ed F. havas verbi qui formacas la kompozita tempi per esar vice havar, ma inter la korespondanta verbi di la du lingui, sat (pasable) multi uzas havar en un linguo ed esar en l'altra, exemple : esar, kurar, saltar, e. c. Do ne nur l'adepti di singla linguo hezitus ofte inter esar e havar, sed (ma) la Franci ne uzus la sama helpanta verbo en la sama kazi kam la Germani. Adjuntez ke, en la reflektiva verbi, la F. remplasigas absurde havar per esar, dum ke la D. uzas (logike) ankore havar : ich habe mich gewaschen = je me suis lavé : altra frequa kauzo di erori, di heziti, di miskompreni. Tale en ta sola punto questionesas pri la logikala karaktero di nia linguo, do pri lua vera internacioneso.

(2) En specal artiklo « Verbala rolo dil s en la helpo-linguo » ni pluse citis la susteno quan la Sanskrita linguo, la Zenda, l'Armeniana, la Gotika e l'ancien alta Germana donas a s kom verbal finalo, en la modi personala : -asi, -as, -ats, -mas e. c. (Videz Bulletin français-Ido de la Langue auxiliaire n^o 69-70, p. 266.

(3) Kad audis L. ne esas identa a audis di Ido? Ma on respondas : « audis L. esas prezento, e vu facas barbarismo, uzante lu por indikar pasinto ». Ne koaktez me, kara kritikeri, respondar a vi per cito di barbarismi multe plu grosa, quin vi facas en konjugo asertita kom Latina, kom natural e ciencala. Ma kad me ne precizigis, ke me parolas nur pri la formo. Nu, kad audis, dormis, venis, sentis ne esas, en Ido, forme simila ad audis, dormis, venis, sentis di la Latina?

E kad a por la prezento ne bone defensesas dal infinitivo prezenta dil unesma konjugo Latina, Italiana, Hispana (-are, -ar), dal indikativo prezenta (amas, amat e. c., ama, parla, aman), fine dal participo prezenta (amant..., amando, aimant F.)?

(4) L'imperativo (o plu bone volitivo) tale formacata (ven-ez) semblas a ni nek min ciencala (nam on sempre alegas la cienco) nek min naturala, nek min klara kam le venidum o ples venir di altra sistemi.

(5) Che li ta infinitivo esas kompozita per la verbo havar o esar e pasinta participo; che ni ol esas simpla do plu kurta : -ir, quale la prezenta -ar. Yen la tota difero. Kad on volus donar solid expliko pro quo l'infinitivo prezenta devas esar simpla, ma la pasinta, kompozita.

(8) Kad, en la Germana, fiel e fiele, fällt e fielt, werde e würde, waren e wären, sprecht e spricht e. c., diferas inter su, por la orelo, plu fote kam amas, amis, amos, amus, amez o amar, amir, amor?

Kad, en l'Angla, drink, drank, drunk — ring, rang, rung — sing, sang, sung diferas per altro kam per vokalo, o kad la difero audesas plu bone kam en esanta, esinta, esonta?

Kad, en la Latina, olim internaciona ed uzita, parolita dal maxim diversa nacioni, on ne dicernis e nun ankore ne dicernas aude leges de legis, audiunt de audiant, audies de audias, sunt de sint, erant de erunt, fueras de fueris, ames de amas, amabas de amabis e. c.? Kad on lendis o plendas pro ke li diferas inter su nur per un sola vokalo quale amos, amus o aminte, amante en Ido?

Se en linguo patriala, plu o min neglijata dal nacionani, pri la pronuncado, on dicernas e komprenas vorti o verbal formi diferanta nur per un vokalo, pro quo on ne atingus sama rezultajo en Ido, linguo stranjera a l'uzanti e kom tala plu atence pronuncata?