Prepozicioni (lor-ye)

80. — Lor = en la tempo di, samtempe kam : Lor vua nasko; lor mea mariajo; lor la tertremo di…; en la realeso, la homi esas egala nur lor sua nasko e lor sua morto (18).

81. — Malgre = sen impedesar da…, sen cedar a… Ex. : Il sucesis malgre omna obstakli; il departis malgre sua matro o : malgre la impero di sua patrulo. Quale on vidas, malgre povas havar kom komplemento persono o kozo (19).

82. — Per indikas l'instrumento di la ago, to quo uzesas pro produktar olu, la moyeno : skribar per plumo, per krayono; sendar per posto; mortigar per hungro; li interbatis per pugni; il suocidis per revolvero; persuadar per dolceso; vu kovros la amasi de betravi per palio.

Precize pro ke per indikas instrumento, moyeno, lu ne darfas uzesar avan la aganto en la komplemento dil verbo pasiva, sive ta aganto esas persono od animalo, sive ol esas kozo; nur da uzesas takaze : lu esas tote kovrita da nivo. Se vu hezitos inter da e per, chanjez la formo pasiva a formo aktiva : la nivo tote kovris la tekti. Do la nivo esas la aganto en la frazo pasiva; konseque on devas uzar da (ne per) avan olu.

83. – Po preiras la kozo kambie donata; ol indikas equivalo : me kompris la domo po quaradek mil franki = me pagis quaradek mil franki po la domo; sigari po dek centimi. — Me kompris dek sigari po un franko (sume). Se on volas dicar : sigari di qui singla kustas un franko, on dicas : sigari po un franko single. Silko po kin franki (singla) metro; me kambiis mea biciklo po un plu nova. Il pagis la glorio po sua vivo. Me defensus ta afero mem po mea sango. Po quante vu vendas ta flori? la senco esus : kad vu vendas li grandaquante, mikraquante, grose o detale?

Por indikar l'unajo kun qua relatas la preco on uzas la prepoziciono por. Ex. : On abonas ta revuo po dek e du franki por yaro. On darfas anke dicar : po dek e du franki yare.

Esus neutila uzar po (od irg altra prepoziciono) avan komplemento direta : omna (o singla) libro kustas tri franki (e ne : po tri franki).

84. — Por indikas la skopo, la koncernato, la profitanto o nur destinario. Ex. : Por quo vu volas havar pekunio? por komprar to quon me bezonas. On manjas por vivor, on ne vivas por manjor. Me kompris ludili por mea infanti. Ica letropapero esas por tu e ta kuverti por me. La evento esas fortunoza por ilu, ma desfortunoza por vi. Me havas nulo por skribar, nek plumo, nek krayono (20).

85. — Pos relatas nur la tempo. Ol esas juste la konreajo di ante. (Videz ica.) Ol signifikas л plu fore kam… ╗ (en la tempo). Ex. : To eventis pos mea departo. Me certe arivos pos elu. Quon li agos pos mea morto?

86. — Preter = pasinte apud (ulu od olu) ed irante plu fore kam (li). Ex. : Ni rajuntis li ye la halteyo, ma iris preter li e preter omni quin ni renkontris, til ke ni atingis la portuo. — Ni iris preter lia fenestri, malgre lia signi e voki. — Li preter-vehis ni, ma salutis ni afable, pasante. — Pro quo camatine vu iris preter mea pordo, sen haltar dum kelk instanti?

87. — Pri = koncerne, relate. Ex. : libri pri filozofio. Il esas tre erudita pri historio. Parolez a ni pri la linguo internaciona e pri vua voyaji.

88. — Pro = per efiko od efekto di… Ex. : Il mortis pro hungro; me tremas, ne pro timo, ma pro koldeso; el agas tale pro jaluzeso. Pro quo tu ploras? pro ke Petrus batis me.

Se on atencos, ke ta prepoziciono fakte konocigas de quo venas la efekto produktita (exemple л hungro ╗ en : il mortis pro hungro) on komprenos, ke ol havas kelka afineso kun de. Co explikas, ke en ul okazioni, ol povas esar remplasata del prepoziciono de. Ex. : il mortis de hungro expresas la kauzo dil morto (hungro) tam juste kam : il mortis pro hungro. Same : el esas malada pro o de febro.

89. — Proxim = ye mikra disto de la punto indikata, ne for olu. Ex. : Me plantacigis kelka florarbusti proxim la domo. Kande il sentis su proxim la morto.

Ta prepoziciono esas la kontreajo de for. Kun olu la vici neso restas min granda kam kun apud. (Videz ica e an, qua indikas ne nur vicineso, ma kontigueso o kontrakto.)

90. – Segun = sen eskartar de…, konforme a… Ex. : ni vivez segun la nova precepto : л amez l'una l'altra, quale me amis vi ╗ e ne segun l'anciena : л okulo po okulo e dento po dento ╗. — Il agis segun sua opiniono. To ne esas permisata segun la lego. Arkitekturo segun la gusto di Renesanco. Pikturo (kopiuro) segun Rafael. Nultempe uzez segun vice per. Do dicez : el esis la perfekta portreto di sua patrulo per (e ne : segun) sua boneso e honesteso (21).

91. — Sen esas la kontreajo di kun. (Videz ica.) Ol indikas l'absenteso, la manko dil persono o kozo nomata : Il arivis sen sua amiko; me ne povus vivar sen tu.

92. — Sub indikas la situeso di ulo (od ulu) relate to quo esas supere ed en la sama vertikal driciono : la kato dormas sub la tablo. Me refujis sub la hangaro pro la pluvo qua faleskis. La muso kuris (ad)sub la armoro. (Komp. sur).

93. — Super (sen kontakto kun la objekto) = D. №ber, oberhalb; E. over, above; F. au-dessus de; I. sopra, al disopra; S. por encima de sobre. Ex. : qua nombrizos la steli qui brilas en la cielo super ni? La vento pulsis l'aeroplano super la maro (o, se to esas necesa por indikar translaco, adsuper la maro). La muevi flugas super la maro ed ofte pozas su lejere sur olua ondi.

94. — Sur indikas la situeso di ulo (od ulu) relate to quo esas plu infre, en kontakto kun olu ed en la sama direciono : La navi vehigas sur l'oceano homi, bagaji e vari. La kato saltis adsur la table por kaptar olu.

Til uzesas kun de por indikar spacal o tempal intervalo : de lundio til jovdio; de Calais til Dover. Il indikas anke minimo : il spensis de cent til duacent franki, o simple : il spensis til duacent franki.

Til signifikas, ke on atingas la limito indikata. Kande la limito indikata esas, ne punto, ma ula intervalo, on devas kompletigar l'indiko, dicante precize : л til la komenco o fino di… ╗ od : л til la yaro 1912 exkluzite o inkluzite (od exkluzita, inkluzita) ╗ (23).

95-2. — Trans — adsur l'altra latero. Ex. : On pasas tra la rivero per vadeyo e trans olu per ponto. Ne irez trans la lago, nam ibe vu jenesus dal turisti.

96. — Ultre = adjunte ad : Ultre mea matrala linguo, me savas la Germana. Me esis tre charjita, nam ultre mea valizo, me portis du grosa paki.

Ta prepoziciono uzesas kom prefixo, en sua senco internaciona : vice-administero, vice-prezidero, vice-sekretario, vice-rejo, vice-rejeso, e. c.

Ol ludas anke la rolo di adverbo. Ex. : Pro ke la prezidero esis absenta, me parolis vice (lu). Il devus skribar sua letri, vice (to) il babilas.

98. — Ye esas propoziciono di senco nedeterminita, quan on uzas nur en la kazi ube nul altra prepoziciono postulesas da la senco. Ol indikas nome la loko o la dato exakta di evento, di fakto. Ex. : Ye l'angulo di la strado; ye la dekesma kilometro; ye dimezo; ye la lasta foyo.

Pro ke ol indikas la loko, on uzas lu por precizigar la koncernata parto di la korpo : me doloras ye la kapo; il prenis elu ye la tayo; il kaptis la kavalo per lazo ye la kolo. Esus tote ne justa dicar, quale la Franca : per la tayo, per la kolo, nam nek la tayo, nek la kolo esas l'instrumento di la ago; or ni vidis ke per indikas sempre l'instrumento, la moyeno uzata.

99. — Kande la prepoziciono uzata ne indikas per su la chanjo di loko e nulo altra komprenigas la translaco, ma nur lore, on montras ta chanjo adjuntante ad a la prepoziciono : ad-en, ad-sur, ad-sub, ad-super, e. c., quale ni ja vidis. On darfas uzar o ne la streketo, do skribar ad-en o aden, e. c. Ex. : Il kuris de la salono aden la koqueyo. Kun ad sola on ne savus kad il eniris o ne en la koqueyo. Ma me dicos : pozez la lampo sur la tablo (sen ad), nam videble la lampo ne esis antee sur la tablo, altre me ne dicus pozar lu sur ta moblo. Agez tale en omna kazi analoga.

100. — La prepozicioni formacas derivaji (per -a, -e, -o) se la signifiko lo permisas (25). Ex. : avana, avane, avano; dopa, dope, dopo (26); apuda, apude; cisa, cise; transa, transe; fora, fore; proxima, proxime; suba, sube; sura, sure; supera, supere; extera, extere; dume; antea, antee; kontrea, kontree; retroa, retroe, e. c.

Quale on vidis per la supera exempli, nula prepoziciono (mem ti qui finas per e) darfas uzesar kom adverbo sen adjuntar l'adverbal dezinenco -e (kontree, antee). ***

101. — On ne dicas ene ma interne (de l'adjektivo interna); nek eke, ma extere, ne pere, ma mediace (di); pro ke la vorti interne, extere, mediace expresas l'ideo adminime tam bone ed esas quik komprenata da milioni de homi, quin ene, eke, pere astonus e trublegus.

Supre ed infre havas senco absoluta, ed indikas loki o parti en determinita objekto : la supro (o suprajo), la infro (o infrajo) (27).

Supere ed sube havas senco relativa, ed indikas nur situeso o direciono relate punto determinita : t. e. nivelo plu o min alta. Exemple, konsiderante domo kun sis etaji e parolante de la vidpunto di ta, qua logas sur la triesma, la supera etaji esas la quaresma, la kinesma e la sisesma, ma la supra etajo esas nur la sisesma; la suba etaji esas la duesma, l'unesma e la ter-etajo, ma l'infra esas nur la lasta (28). Konseque en citado, on devas dicar : videz supere (e ne supre), videz sube (videz infre signifikus : videz ye l'infro (infra parto) di la pagino, ex. en л infra noto ╗).

Fine remarkez, ke la supro o suprajo ne esas sempre nik necese la somito, nam ol povas esar larja e plana; on ne parolas pri la somito di moblo, di domo; la suprajo di la tero tote ne identeskas kun la somiti di la monti. On anke devas ne konfundar infra e basa : infra relatas la loko o situeso, basa la dimensiono. La infra etajo di domo povas esar alta, e mem la maxim alta; kontraste la supra etajo povas esar tre basa.

Existas adverbi derivita qui pleas la rolo di prepozicioni e konseque havas komplemento, quale la vera ed originala prepozicioni. Pri ta komplemento on agas quale pri la komplemento dil vorto fonta : Koncerne, relate, ecepte ulu od ulo, pro ke on dicas koncernar, relatar, eceptar ulu od olu (29).

Simile ad, konforme ad, pro ke on dicas : simila ad, konforma ad. Do juste la prepoziciono preiranta la komplemento dil vorto fonta. Same pri : diverse de (o kam), aparte de, dextre di, sinistre di, funde di, okazione di, pro ke on dicas : diversa de (o kam), aparta de, la dextro di, la sinistro di, la fundo di, l'okaziono di, e. c.

Ma preferez la propozicioni primitiva a l'adverbi prepoziciona, kande nul specal motivo konsilas ici. Exemple, pri, segun, inter esas preferinda kam, koncerne, relate, konforme a, meze di. Mem ica lasta darfas uzesar nur se la senco esas vere : en la mezo di, exemple : meze di la chambro = en la mezo di la chambro. Ma meze di mea amiki nule equivalas : inter mea amiki.

103. — La plaso dil komplemento di irga prepoziciono (primitiva, derivita o kompozita) fixigesas da ica general regulo : ol devas sempre sequar nemediate la prepoziciono, sun ul ecepto.

To esas tre importanta por evitar l'obskuraji ed ambiguaji, quin produktas en la Angla ed en la Germana, exemple, la prepozicioni qui sequas lia komplemento, o mem preiras e sequas ta komplemento.

104. — Omna prepozicioni darfas uzesar avan infinitivo ed en la sama kazi por qui on uzus li avan equivalanta substantivo. Ex. : il kantas pos drinkar (quale : pos drinko); il manjas ante departar (quale : ante sua departo); me ne povus facar to sen esar sustenata (30) (quale : sen susteno); vu facas ad ilu troa honoro per diskutar kun ilu (quale : per vua diskuto); il esas malada pro tro laborir (quale : pro troa laboro); mea laboro konsistos en montrar (quale : en montro).

105. — Vice l'expresuro л la fakto di ╗ sequata da infinitivo, on darfas uzar nur l'artiklo kun ta infinitivo. Ex. : л Ne la fakto (di) ebriigar su konstitucas l'alkoholismo, ma la fakto (di) drinkar kustume alkoholo ╗ povas e darfas esar expresata ne min klare e plu kurte per : Ne la ebriigar su konstitucas l'alkoholismo, ma la drinkar kustume alkoholo; ed altramaniere : la alkoholismo konsistas ne en la ebriigar su, ma en la drinkar kustume alkoholo. — Altr exemplo : л Ne la fakto (di) timar nulo konstitucas kurajo, ma la fakto (di) afrontar danjeri malgre la pavoro, quan on sentas pro li ╗; plu kurte per : Ne la timar nulo konstitucas kurajo, ma la afrontar danjeri malgre la pavoro quan on sentas pro li.

Ma ca exempli di rara kazi ne devas instigar vu ad uzar l'artiklo nediskrete e tedante avan l'infintivo (quale se la substantivi ne plus existus), e dicar exemple : la studiar e la muzikar esis lua delici, vice : la studio e la muziko esis lua delici.

(Altra avantajo di la verbi transitiva esas, ke on povas uzar li in pasivo, Ex. : se on dicas : regnar lando, homi, on povas dicar : lando regnata (da ta suvereno) e parolar pri regnati. Se on dicas : plura autori laboris ica libro, on povas dicar : ica libro laboresis da plura autori.

Duesma moyeno faciligar l'uzado di prepozicioni, e la sola regulo sequenda en nia linguo esas : selektar la prepozicioni segun lua propra senco, tote ne segun la verbi od altra vorti, qui akompana lu. Ex. : absolvar ulu de kulpo; adicionar un nombro ad altra; konvinkar ulu pri ulo, e. c.

Fine on devas ne iterar sen neceseso la prepoziciono; generale, ne esas utila uzar lu en e dop la verbo. Suficas exemple dicar : irar ek la chambro, portar ulo ek la chambro (o : forportar, se on volas expresar l'ideo di forigo); pozar lampo sur tablo (vice : ekirar ek…, ekportar ek…, surpozar sur…).

Pri la prepoziciono ye, pro ke ol esas tante komoda, on ne devas tro uzar olu. Exemple, on povas dicar plu bone : abundar de (quale plena de, richa de, nam de indikas la kontenajo); acendar de (indikas l'origino); konvinkar pri; komprenar per, o sub; reverencar ad (ad indikas la skopo di l'ago); e forsan mem (quale agas korekte kelka samideani) : chanjar ad, edukar ad; nam to esas konforma a l'esencal ideo di la prepoziciono ad. Aparte, chanjar ad… esas certe plu logikala kam chanjar en…, malgre l'exemplo di D. F. (cetere, D. uzas anke zu ed E. to). — (Segun L. COUTERAT e P. de JANKO, Progreso, II, 458).

(18) Ta prepoziciono genitas l'adjektivo lora : Ti qui vivis en ta epoko savas quante teroriganta esis la lora eventi. — Ol genitas anke la adverbo lore, de lore, til lore. Se me esus avan la morto, mem lore me atestus lo.

En Progreso, V, 28 trovesas ico : л Kelkafoye on uzas la prepoziciono lor kun vorti qui indikas dato o tempo, t. e. kun nomi di dio, monato, yaro. To esas nejusta : en omna tala kazi on devas uzar ye (por preciza indiko), en o dum (por intervali), ex. : ye la unesma di januaro, ye du kloki; en la printempo; dum la venonta yaro. — Lor povas (darfas) aplikesar nur a konkreta eventi, nam ol signifikas exakte : л en la tempo di, samtempe kam ╗. Ex. : lor mea mariajo; lor la nasko di mea unesma filio; lor la lasta aparo di la kometo di Halley, lor l'explozo di la kurasnavo Libertщ. On darfas anke dicar : л dum la milito Ruso-Turka ╗, nam hike on parolas pri ulo, qua duris kelka tempo. ╗

Ica lasta ne esas prepoziciono e havas nula komplemento konseque; ol pleas la rolo di adverbo kun ideo di kontrasto, di opozo : il esas povra e tamen (il esas) jeneroza. Il esas malada tamen il volas laborar. — Tamen = malgre to.

(20) Atencez la granda difero inter : me havas nulo por skribar e : me havas nulo skribenda. Forsan nun Esperantisti plajianta Ido facas la distingo dil du idei; ma ti qui ne ja adoptis nia end esas tote nekapabla facar ta distingo : li konocas nur : me havas nulo por skribar.

(21) Ne imitez Esperanto dicanta en л La feino ╗ : л kiu estis la plena portreto de sia patro la∙ (vice per) sia boneco kaj honesteco ╗, nam vi alterus l'ideo tradukenda.

(24) Ultre diferas de plus. Advere de la matematikal vidpunto la difero ne esas granda, pro ke A + B = B + A (e mem ne sempre!). Ma, en la komuna vivo, l'ordino ne esas indiferenta, sive pro la tempo, sive pro l'importo relativa e tre neegala di l'adicionendi. Exemple, la supera frazo equivalas : л Me prenis mea repasto plus me kafeo. ╗ Esus ridinda dicar : л Me prenis kafeo plus mea repasto ╗, kontre ke on povas dicar tre bone : л Me prenis kafeo ultre mea repasto. ╗

De to konsequas, ke nultempe on bezonas adverbigar ultre : la adverbo uzenda esas sempre pluse, qua anuncas l'adjunto di altra kozo a l'unesma e predicita. Exemple, F. en outre devas sempre tradukesar per pluse. Do on ne bezonas desquietesar, kad ultre povas uzesar kom adverbo e tale divenar kelkafoye dusenca. Exemple : л Ultre la festino eventis gaya balo. ╗ Ula kritikemi kredas, ke la frazo esas bisenca til la streko. No, nam en l'altra senco on devus dicar : Pluse, la festino eventis… ╗ (e o kun gaya balo). On havas nul ambigueso timenda, se on uzas la justa prepoziciono. (Progreso, VI, 481.)

(25) Nula prepoziciono formacas verbo direte, pro ke ol ne kontenas en su l'ideo verbala. Mem cirkumar esas forjetita dal Akademio pro ta motivo. Nun vice lu on uzas cirkondar. Ma co ne supresis cirkumajo tote analoga a exterajo, internajo e. c.

(26) La difero inter avano, dopo, e avanajo, dopajo (od altri simila) esas ke per -o en ta vorti on indikas nur la punto avana, dopa e. c., kontre ke per -ajo on indikas parto plu vasta o grosa.

(27) On uzas prefere suprajo, infrajo por indikar la geometrial extremajo, surfaco o pinto. Ex. : la supro di la komodo esas horizontala; la suprajo di la komodo esas marmora (o : ek marmoro). To esas nur nuanco.

(28) Supere venas de super, quan on distingas de sur. (Videz ta du prepozicioni e komparez li); ma infre opozesas a supre. (Progreso, III, 664.) — Sube venas de sub, qua indikas la situeso relate to quo esas supere ed en la sama vertikal direciono. *** where is infre?

(29) Decido 1094 : On adoptas ica regulo :л Por formacar kompozita prepoziciono, on adjuntas a l'adverbo la prepoziciono quan l'originala vorto (verbo o adjektivo) havas : simila ad, do : simile ad, diversa de, do : diverse de, koncernar ulo, do : koncerne ulo ╗ (Progreso, VI, 212).

Decido 1183 : L'Akademio aprobas ica interpreto di la decido 1094 : Kande la verbo fonta postulas nula prepoziciono, t. e. esas transitiva, l'adverbo derivita postulas anke nula prepoziciono : koncerne ico, relate ico (Progreso, VI, 417).

(31) Ol havas kom bazo ca principo logikala (quale ni vidis ye la verbi) ke malgre kontrea exempli di nia lingui, la verbo devas esar transitiva, kande lua ago povas atingar direte objekto : mokar, nocar, atencar e. c. ulu, ulo.