La kompozaji e la sufixi

En la kompozaji dil klasi 5 e 6-ma (videz ica) on darfas omisar, se nur la senco restas klara, afixi quin on expresus en derivaji. Mem en ula kazi on devas ne expresar li. Exemple, on dicas tadia, cadia, omnadia, singladia malgre la derivajo diala. Same : internaciona, dukapa, trifolia (1), longhara, malgre la derivaji nacionala, kapala, folioza, haroza. Pro quo on adjuntus a ta derivaji elementi neutila? Nulo ya mankas en internaciona, dukapa, trifolia, longhara (2).

Ma kontraste, on devas ne omisar la sufixo, se lua manko povus efektigar miskompreno o se vera ambigueso rezultus praktike de ta omiso. Exemple, se me dicus : esas agreabla vivar kun bonhumoro e desagreabla vivar kun malhumoro, preske omni komprenus : esas agreabla vivar kun bona humoro e desagreabla vivar kun mala humoro. Nur pos reflekto on divinus, ke me intencis dicar : esas agreabla vivar kun bonhumorozo (homo bonhumora) e desagreabla vivar kun malhumorozo (homo malhumora). Do uzez bonhumorozo e malhumorozo por preventar omna miskompreno.

Pri sejorno qua duris dum non dii me dicos : mea nondia sejorno, pro ke vere ta sejorno esas nondia. Ma pri soldati qui restis kaptita dum non dii me ne dicos : la nondia kaptiti, ma : la nondiala kaptiti, nam certe li ne esas nondia quale mea sejorno.

En Progreso, VII, p. 217, lektesas ica tre utila remarko pri la temo : « Se l'adjektivi kompozita divenas dusenca per substantivigo, la kauzo ne esas sempre la manko di ula elemento. Exemple, l'adjektivo sen-hara esas kompleta : nula elemento mankas : homo sen-hara esas homo sen haro. Ni povas do substantivigar ol, e dicar : sen-haro (tre prefere : kalvo de kalva L. B.); ne nur senharozo o senhariera ne esas necesa, ma li esus nelogikal e nejusta. E tamen sen-haro, sen-hari povas esar dusenca, komprenesar kom sen haro, sen hari. Same sen-laboro, sen-labori ed omna simila kompozaji (tre multa!).

Se on volus evitar omna posibleso di dusenceso en tala kazi, oportus, sive uzar specala sufixo equivalanta a sen, quale D. -los, E. -less, sive pozar la prepoziciono sen dop la substantivo, segun la propozo di S^ro DE JANKO (II, 152) (3) : har-sena, genitus har-seno, har-seni, qui ne esus ambigua; ma li esus stranja e poke rikonocebla (4). Pluse on devus aplikar (logikale) la sama regulo ad omna prepozicioni (5), e dicar : mar-suba, ter-ena, nacion-intera! Ma se on ne volas irar til ta extrema konsequanti (or nulu aprobis li o mem semblas pronta aceptar li), on devas aceptar la nuna sistemo, qua esas suficante klara e logikala, e qua genitas nula dusenceso en la praktiko. »

« Existas moyeno tre simpla por evitar la dusenceso di senharo, senhari, se ol semblos ulfoye timinda : nome, uzar la vorto homo, e dicar : senhara homo (o senharhomo), senhara homi (o senharhomi). Pluse, se nula sufixo esas necesa por indikar homo (sengenra), ni havas -ul e la sufixo -in por indikar la homuli e homini rispektive. On povus do dicar tre bone, exemple : « La senharuli esas plu multa kam la senharini » (ma esas plu bona uzar kalvo, do kalvuli, kalvini) (6). On memorez bone, ke la derivaji e kompozaji esas generale abreviuri : on nule devas uzar li kande li esas neklara o dusenca; en ta kazi on devas uzar la expresuri kompleta. Exemple, se petrolnavo divenas praktike dusenca, on devas dicar, sive navo portanta petrolo, sive navo movata per petrolo. Simile, se senhari esas dusenca, on devas uzar senharo homi » (7). (O kalvi, se ta vorto suficas por l'ideo L. B)

(1) Okazione di ta vorti ni citez Progreso, VII, p. 497 : « On ne darfas dicar, ke unkorniero esas ento karakterizata per la qualeso unkorna : ico apartenas a la logiko Esperantala, e duktus ad ico : ento bela = beliero! Se unkorna esas suficanta, unkorno anke esas tala. E tripedo, trimasto anke esas bona e suficanta. Ma on adoptis unikorno, pro ke ol esas specala animalo, ne irga animalo havanta un korno (ex. rinocero); uniforma, pro ke ca vorto nule esas sinonima di un-forma; cetifolio nule signifikas : qua havas cent folii, ma speco di planto; e simile on ne dicas milpedo, ma miriapodo. Ripunto esas ensemblo di du punti superpozita, do plu preciza kam du-punto o duopla punto. Reale omna reala bisencesi esas evitita.

Cetere, quale ni ja dicis, la prefixi mono-, bi-, quadri-... esas tre utila, nam li signifikas precize : havanta un, du, quar... On devas dicar ne du-pedo, quar-pedo, ma bi-pedo, quadri-pedo. »

(2) « On ne vidas quon povus signifikar la substantivi neutra longharo, senfingro; e la substantivo internaciono povus signifikar : naciono inter (la ceteri), do esas multe plu klara dicar internacionajo = ulo internaciona. Do existas nula praktikala bisenceso, se on ne fabrikas artificala exempli. Se senfingri povas dicernesar de sen fingri, senfingro (homo) povas tam bone dicernesar de sen fingro. E, quale ni dicis (p. 217-8), on darfas uzar por plua klareso : senfingra homo (Progreso, VII, 495, noto).

(4) Me adjuntas : Or ne semblas esar la skopo di L. I. fabrikar vorti « stranja e poke rikonocebla ». Ol destinesas ad altro kam ad esar ludilo por kelki, o materio por subtilaji ne atingebla facile dal komuna raciono. L. B.

(6) Quankam, segun III-201, kalveso ne esas kompleta senhareso (tre vere), tamen en la vivo ordinara kalva, kalvo, kalveso, kalvulo, kalvino solvas sat bone la questiono, e juste pro ico me propozigis kalv DFIS, qua adoptesis. Ex. : la kalvuli esas plu multa kam la kalvini.