Kompleta
Gramatiko detaloza
di la
linguo internaciona Ido
|
|
||||||||
L'acentizo en Ido. (Apendico 1-ma.) |
The Accent in Ido (First Appendix) |
Quale dicesas tre juste en Progreso, I, 383, La questiono di l'acento esas un ek le maxim desfacila, quan on devas solvar en L. I. artificala, se on volas konciliar maxim bone posible la regulozeso e la naturaleso. Unlatere, on devas havar regulo generala e simpla pri acentizo, e ne, quale en omna lingui, fidar a l'uzado kom sola regulo o guidilo. Altralatere, on devas respektar maxim ofte posible la natural acentizo di la vivanta lingui, por ne ofensar la fonetikal kustumi di lia adepti, ed igar la L. I. leda e desaminda ad li. |
En I, 479, on remarkigis, ke l'ortografio di l'internaciona vorti restas generale la sama en plura lingui, dum ke l'acentizo multafoye varias : ex. I. ortografa, R. orthogrphiya, E. orthgraphy; Hungara : rtografia. |
D. Agone; I. agona; R. agniya; E. gony. |
D. Geologe; I. geologa; R. geolgiya; E. gelogy; Hungara : gologia. |
Pos altra exempli, on propozis fixigar, ke : l'acento ne povos falar sur la i, mem ne en la vorti : agonio, alegorio, amfibio, e. c. Ed on adjuntis : Por enduktar to, on devus establisar aparta regulo, nome, ke on ne povas acentizar la i en la songrupi io, ia (anke ie). |
En II, 8, pri la regulo dil acentizo en neutral (acento sur la vokalo avan la lasta konsonanto) on igis atencar, ke ta regulo, se ni adoptus lu, devus aplikesar anke ad altra finali kam ia, io, nome ad omna radiki qui finas per vokalo : aleo, ideo, lineo, tineo, manuo, sexuo, rituo, precipue; ed ol transportus, en omna vorti, l'acento sur la prelasta silabo di la radiko. |
Pluse la regulo esas kelke ambigua : la lasta konsonanto ... kad di la radiko, o di la vorto? Se : di la vorto , to chanjus la loko di l'acento en l'akuzativo (homn vice hmo) e precipue en la verbal formi : ams, ams, ams... Nur l'infinitivi esus lore konforma a la general regulo. Se : di la radiko , on devas definar la radiko, plu juste la radikalo di singla vorto : ex. en amanta, amesos, am esus la radiko, e amant, ames, la radikalo; en lumizo, lumiziva, lumiziveso, lum esus la radiko, e lumiz, lumiziv, lumizives la radikali. Ka to ne esus komplikajo e desfacilajo por la lernanti? |
En II, 583, Sro OTTO JESPERSEN, per fundamental e detaloza artiklo klarigis admirinde la questiono. Il dicis : |
La exempli alegata da Sro DE JANKO tre bone demonstras, ke esus komplete neposibla trovar acentizo naturala por omna populi, pro ke omna imaginebla sistemi esas reprezentata en nia lingui, ed ultree, omna speci de nesistemo o de to quo aparas adminime tala, exemple l'Angla. Mem la maxim internaciona vorti ofte prizentas variiva acento, quale E. chracter, D. Charkter, F. caractre; isl., hung., e finl. flosofi(a), E. philsophy, R. filosfiya, F. D. philosophie; e mem en geografial nomi ni trovas simila diferi, ex. : isl., hung. e finl. merika, D. E. Amrika, F. Amrique... |
En linguo havanta strukturo simila a nia, on ne povas strikte e sole aplikar la unesala principo, acentizante sempre la lasta silabo, pro ke ol esas, en preske omna vorti, senvalora finalo (vokalo di nura gramatika valoro), e tamaniere on ruptus komplete la valorprincipo. |
Pezigante la prelasta silabo, on kontentigas grandaparte la unesma tendenco, ed en granda nombro de vorti anke la valorprincipo, pro ke nul esas la maxim grava parto di nule; tale anke kra, vrto, mlti, smblas, atrkto, e. c. En altra vorti, quankam la prelasta ne povas dicesar la maxim valoranta od importanta por la signifiko, la sama acentizo esas tote ne evitebla pro la karaktero esence romanika quan la linguo posedas; nulu propozus altra pronunco kam acnto, detrimnto, exmplo, hiacnto, exkta, krokodlo, pelikno e sennombra altri. |
Esas do naturala, ke la maxim multi favoras acento sur la prelasta; la questiono esas nur, kad on devas establisar ecepti. |
Citinte 34 vorti per ica regulo acento sur silabo qua aparas nenaturala a multa homi , Sro JESPERSEN questionas : |
Kad on devus modifikar la regulo ed acentizar la triesma de la fino? Me respondas : no. Unesme pro ke to komplikus la linguo. Duesme, pro ke omni ti qui savas la Franca konocas ja acentizi quale consl, gondle, publc, Amerque, lyrque, splendde; e. c., sen esar shokata per oli. Triesme, pro ke en multa kazi vorti derivata de ca vorti aquiras naturale duesmagrada acento sur la silabo qua devas portar l'acento : ppulza, smulnta, smilso, pblikgo, Amrikno, spritsmo; e. c. |
Pri la acento il indikas plura reguli inter qui on povus selektar. Ma il judikas la sequanta kom la maxim bona : |
La prelasta vokalo, ecepte ke en plursilaba radiki, i e u nemediate avan altra vokalo ne povas portar acento... |
La vorto plursilaba esas necesa, pro ke sen ol on havus nula regulo pri pa, na, e. c... |
Ta regulo konkordas en maxim multa kazi kun la valorprincipo. Ol evitas acento sur patrn, nin, amas. |
Ol esas facile memorenda e aplenda sen presupozar ula ciencala konoci pri mivokali o pri latina od altra acentoreguli. Esas vera ke en klaso 3 (irnio, akadmio, simfnio, filozfio, meldio, terio, e. c.) ni havas acento qua semblas nenaturala, ma on devas memorar, ke on havas kelka nenaturalaji, irge qua regulo adoptesas, ed anke, ke per ca regulo la ritmo konservas acento (miforta) sur la sama silabo kande on adjuntas finalo : |
|
Multa ek ta derivaji konkordas kun la acentizo en naturala lingui, kp. E. meldious, D. meldish; E. scial, D. scial; E. irnic, D. irnish; E. ceremnious, sxual, mnual, e. c. Notez anke ke filozfo, filolgo e filolgio ligesas per acento, e ke philosphia, ceremnia, litrgia, e. c. estas la latina acentizo, quan la Franci e segun lia exemplo anke kelka altra nacioni chanjis... |
Pos tante bona demonstro l'Akademio povis nur aceptar la regulo quan Sro JESPERSEN indikis klare kom preferinda. Ol agis lo unanime minus un voco per la decido 57 : L'acento esas sur la lasta silabo di l'infinitivi e sur la prelasta silabo di la cetera vorti. Ma en plursilaba radiki, i e u nemediate avant vokalo ne povas recevar l'acento. Konseque omna radiki finanta nun per y pos konsonanto chanjos ol ad i. (Progreso, III, 322.) |
Pose aparis en III, 392, la sequanta konsideri : |
Unu de nia amiki astonesis pri la nuva (nova) regulo di acentizo, qua semblas ad il komplikita; il preferus regulo tote uniforma, exemple : l'acento sempre sur la prelasta silabo, ed il qualifikas ecepti omna deviaco de ta simplega regulo. Altru remarkas nur, ke la nova regulo donas a kelka vorti acentizo ne naturala . |
A to nis respondos : 1e ke la regulo di acentizo esis longe diskutata hike, ante la decido di l'Akademio, qua rezultis de ta diskuto ipsa; 2e ke nula regulo di acentizo povas sequar la naturala acentizo, pro ke ca acentizo esas senregula (t. e. senuniforma regulo); 3e ke nula regulo di acentizo povas kontentigar omna populi, pro ke l'acento varias, por la sama vorti segun la lingui. On devas agnoskar, ke la nova regulo konstitucas granda simpligo en l'ortografio, per ke ol unigas la finali -io, -yo, inter qui on ofte hezitis e dubis, sugun l'atesto di multi. Ol esas do reala simpligo ed uniformigo. |
Ti qui dezirus simpligar ed uniformigar komplete la regulo di acentizo esas Franci, e quale Franci nule komprenas l'importo di l'acento por la cetera populi. Semblas a li indiferenta acentizar ca o ta silabo, pro ke li reale acentizas nula, o (nekoncie) acentizas sempre la lasta. Ico esas grava kulpo e danjeroza eroro. L'acentizo maxime importas, ne nur a la beleso e harmonio di nia linguo, ma a lua komprenebleso por omna (o maxim multa) populi. Or de l'internaciona vidpunto, esas nule indiferenta, ke la finali -ar, -ir, -or dil infinitivo esez acentizata o senacenta. Simile, esas tote neposibla, fonetike, acentizar aqo e lingo, flo o familo, sekretaro e notaro (quankam Esperanto facas la lasta kulpo) ankore (mem) min qa, qo. Ne esas arbitriala regulo, ma fonetikal fakto universala, ke la vokali i e u avan altra vokali divenas generale mi-konsonanti,ne nur en la finali, ma interne di la vorti (ex. : koliaro, buliono, liuto) (1). La nova regulo simple konstatas ica fakto, nur kelke generaligate ol, pro ke omna regulo devas esar generala. |
On ne devas parolar pri ecepti , pro ke ni adoptas regulo diversa por speci de vorti o de vokali, qui esas reale diferanta. Existas nula neceseso, mem nula motivo, por ke l'acentizo esez simpla ed uniforma . t. e. falez sempre sur la sama silabo en omna vorti; tala acentizo meritus prefere la nomo di arbitriala regulo . Se Zamenhof adoptis tala regulo por Esperanto, to ne venas de irga profunda intenco o misterioza sajeso; il simple imitis l'acentizo di sua linguo, la Polona. Se ulu havas la yuro reprochar, ke nia regulo ne esas simpla , to certe ne esas l'Esperantisti, qui, fanfaronante pri la simpleso di lia gramatiko en 16 reguli , kontas kom un sola regulo... la tota konjugado! |
(1) Pro to, en la linguistiko indo-europana, li esas la sola vokali, qui genitas diftongi. Per to li distingesas esence de la ceteri. |
|
|
Ica pagino transskribesis aden formato
elektronika da Martin Lavalle. Ica pagino modifikesis laste ye 6-ma februaro 1999. |
This page was transcribed into
electronic format by Martin Lavalle. This page was last modified on February 6, 1999. |