Kompleta
Gramatiko detaloza
di la
linguo internaciona Ido
|
|
||||||||
| Genro e maskulismo. (Apendico 3-ma.) |
Gender and Masculinity (Third Appendix) |
| Maxim ofte la genro indikesas, en la lingui posedanta olu, da gramatikal formo partikulara, ma ulfoye, mem en ta lingui, ol esas expresata dal vortordino, altradice dal nomo ipsa dil anmoza ento (ex. : F. pшre, mшre; oncle, tante; boeuf, vache, cheval, jument). Sioro A. MEILLET lo remarkigis en sua kurso pri Gramatiko generala, che la Sorbonne. Il anke memorigis, ke multa lingui ignoras la genro. Exemple, la Angla posedas lu nur en la pronomi he, she, it. La genro ne existas en la grupo (Finno-ugriana), en la Turka. Ula lingui perdis lu, qui ne posedis, exemple la lingui Iraniana, l'Armeniana, qua ne mem havas feminal sufixo por formacar rej-ino, me supozas (1). л Do, konkluzas Sro MEILLET, la genro gramatikala nule esas universala e necesa kategorio... ╗. л L'Europani tendencas atribuar a la genro tro granda importo, pro ke en lia lingui l'artiklo konstante akompanas la substantivo e memorigas lua genro (ecepte en E.). ╗ (2). |
| En Indo-Europana, la genro ne indikesas en la substantivo, ma en l'adjektivo : la substantivo posedas nur genro latenta (pater, mater havas simila formo) quan revelas l'adjektivo akompananta (bonus, bona) (3). Do nur l'akordo indikas la genro. |
| л La klasifiko dil genro maxim konocata da ni, ma ne la maxim importanta, esas la sexuo. Ol uzesas preske nur en la min multa lingui, nome le Indo-Europana e le Semidala. Ol esas do multe min importanta kam semblas a ni kom Europani. Mem en ta lingui ol aplikesas nur a parto di la nomi, a la nomi di l'enti sexuoza; e mem por multa chanjo di formo. Exemple en la Franca, por indikar la sexuo en : elefanto, hieno, strucho, buvrelo, skarabeo, heliko, e. c., e. c., on koaktesas adjuntar sive л maskula ╗, sive л femina ╗. Tale ke, se on kontus, on trovus, ke nur ecepte la genro esas markizita, mem en la Franca. |
| Semblis a ni esar utila memorigar, kun la susteno di linguistikal autoritato : |
| 1e ke la genro gramatikala nule esas universala e necesa kategorio; |
| 2e ke la klasifiko dil sexuo esas multe min importanta kam semblas ad ni. |
| Pos agir ico, esos plu facil ad ni expozar la procedo di Ido por la genro, o plu juste por la sexuo e konocigar olua motivi. |
| Unesme la questiono dil maskulalo o feminalo povas koncernar en Ido nur la nomi di enti anmoza pri qui on volas indikar la sexuo. Or, maxim ofte, esas nek necesa, nek mem utila indikar olu. de ico konsequas : la dezinenco -o dil substantivo suficas tam bone por la enti anmoza kam por la kozi. Nula specal dezinenco esas necesa por l'uni o por l'altri. On ya ne povas vidar animalo en vorto indikanta kozo. Konseque, pro quo ni havus du dezinenci, kande un suficas? |
| Altra konsequo : substantivo di ento anmoza qua havas nul specal marko di sexuo ne esas plu multe maskula kam femina, ol indikas nur la speco, quale F. enfant, conjoint e mem homme, qui ne implikas plu multe un sexuo kam l'altra, quale bous Greka, bos Latina e mem agnus en l'antiqua Latina, ube on dicis agnus femina por F. agnelle, ante dicar agna (4). |
| Ne sen fundamental studiado di la questiono Ido adoptis sua nuna sistemo por la enti anmoza. Nam ol heredabis de Esperanto la eroro pri maskulismo, qua konfundas implicite la nomo di speco kun ta dil maskulo (5) e formacas la feminalo ek ta lasta. Ica procedo stranja л evas de ta prehistoriala tempi, en qui la homulo dominacis per la violento e teroro lua kompatinda kompanino, o plu juste lua sklavino ╗ remarkigis Sro COUTURAT (6). Ni liberigas ni en Ido, de ta tiranatra prejudiko e de ta obsedanta konsidero di la genri, qua imprimis a nia omna lingui neefacebla karaktero (7). Nam ni repetas lo ed insistas pri lo : la nova sistemo ne tendencas impozar a ni la konstanta e penoza distingo di la genri e konseque la selekto inter -ul e -in, ma, inverse, dispensar ni de ta neutila e jenanta konsidero o selekto, en omna kazi en qui ol ne esas necesa ed esencala. La linguistiko montras, ke l'evoluciono di la lingui tendencas sempre simpligar la gramatikala kategorii : or inter li la minim necesa ed esencala esas certe ta di la genro. Nu, Ido anticipas nun la rezultajo finala di ca evoluciono, ed atingis per un stroko la sola solvo logikala e definitiva. Ico konstitucas granda pazo ad avane en l'evoluciono di la lingui, e decidigiva avantajo por nia linguo kompare a la ceteri, natural od artificala (8). |
| Ni bone remarkez, ke la konservo dil maskulismo en Ido esabus kontrea al principo dil unasenceso. Nam, se homo opozesas a homino, to venas evidente de ke ol havas du senci : 1e homa ento. 2e homa ento maskula. Ta du senci, de ube ol recevas li? Certe ne de la dezinenco -o, simpla karakterizivo di la substantivo e quan ni ritrovas en hom-in-o (homo femina) (9). Pro ke nul altra marko uzesis por homo (kontraste a hom-in-o), la kauzo esas evidente, ke on donas a homo la du senci supere indikita por la radiko hom; on do konseque atribuas reale du valori ad ica : ol reprezentas samtempe la homo speco e la homo maskulo, ek qua on facas homino. Do tal procedo esas nekontesteble la maskulismo en sua kompleta nelogikaleso. Esperanto havas lu, ed Ido havus lu ankore (sen la sufixo -ul dil maskuli) por omna nomi di enti anmoza. |
| Altraparte ka la raciono komuna ne dicas ke, se la radiko ne povas sen adjunto, expresar la ento femina, ol ne povas plu multe, sen adjunto, expresar la ento maskula. |
| Pluse, homo signifikante homo maskula, kad on ne darfas dicar, ke on obtenas de olu л androgino, hermafrodito ╗, kande on derivas homino de olu? Nam lore on unionas lua feminal valoro a la maskulal valoro di homo. |
| Ma pro quo la du sufixi -ul e -in por markizar la sexuo, prefere kam dezinenci? Pro du motivi : |
| 1e Genro e sexuo, quale ni vidis, nule havas l'importo quan ni inklinesas atribuar ad oli. Do esas plu racionala expresar per sufixo la sexual ideo qua adjuntesas a la radiko di speco e rezervar al dezinenci ofico plu importanta. Nam, se la formi gramatikala havas kom esencal skopo л indikar la rolo dil vorti en la frazo ╗ (ka la sexuo esas rolo?), lia uzo maxim utila certe esas karakterizar la diversa speci di vorti (substantivo, adjektivo, verbo, e. c.), nam to esas l'indiko maxim utila por la л konstrukto ╗ di la frazo e por lua kompreno quika e certa. |
| 2e Qua dezinencin on adopus? |
| — Nu, -a, exemple por la feminal nomi. |
| — Ne pro la Latina, me pensas; nam me trovas en lu sennombra neutri plurala ed anke multa maskuli : conviva, geometra, collega, agricola, homicida, poeta, e. c. (10). Ido multe plu preferas la dezinenco -a por l'adjektivo, pro ke ta vokalo finas la plumulto dil feminal adjektivi en la Latina, l'Italiana, e. c., e mult adjektivi en la Sueda. Ol valoras tre certe plu multe kam -i (marko di pluralo en tanta lingui) e quan malgre co ula sistemi adoptis kom karakterizivo di adjektivo. |
| — Kad on ne povus adoptar o por la maskulalo? |
| — Co esus certe posibla. Ma, pro la dicita motivi, esas preferinda atribuar specal sufixo al nomi maskulala, quale on agas (per -in) por la nomi feminala, ed atribuar -o, kom dezinenco pure gramatikala, ad omna substantivo (11). |
| — Ma -e por la substantivi indikanta kozo, scientie, exemple? |
| — Se me ne eroras, scientia impozesas da la Latina por la fideli di ca linguo. Omnakaze, substantivo esas substantivo, sive ol indikas ento anmoza, sive ol indikas kozo, e lua senco ipsa impedas omna konfundo. Sive me uzos scientia, scientie o mem cienco, nulu konfundos la vorto ad ento anmoza. Lore pro quo du etiketi, du karakterizivi, kande un sola tote suficas? Pluse, kad la vokalo -e ne konvenas perfekte por l'adverbo? Forte, dolce, tante konocata kom muzikal vorti, donas quik la valoro di -e e semblas adminime tam bona kam fortiter, fortim, fortemen, forti, e. c. |
| — E -u? |
| — Quaresma vokalo (ek 5) nur por la substantivo! Kad ico ne esas troa? Vice facar ek olu la marko di irga genro (segun ula autoro) o la signo dil akuzativo (segun altra), ka ne esus plu bona uzar -u por markizar la pronomi individuala : ulu, nulu, omnu? |
| — Ni do lasez la dezinenci a lia vera rolo, precizigita supere. La sexuo esas gramatikala, en ula lingui, nur misuze; ni omna sentas lo ed ofte pruvas per la vorti л maskula ╗ e л femina ╗, quin ni tante freque juntas al nomo di speco, vice o apud dezinenci partikulara. Se ni kelke reflektos, ni asentos, ke esar maskula od esar femina ne plu multe klasifikas nomo di animalo en kategorio gramatikala kam esar yuna od esar olda. To esas nociono partikulara qua devas esar expresata per vorto partikulara, sive kompleta (maskulo, femino) sive abreviita en sufixo (-ulo, -ino). Certe min racionala e min praktikala esas, por expresar ol dezinence, uzar 4 vokali ek 5, quale propozesis, precipue se li esas multe plu necesa od utila por vera kategorii gramatikala. |
| Rezume, Ido solvas la questiono dil genro ed emendas la maskulismo di nia lingui en la maniero sequanta : |
| 1e Radiko di speco, konvenanta egale bone por la maskuli kam por la femini : elefanto (maskula o femina), homo (ento homa, sive maskula, sive femina), filio (la genitito sive maskula, sive femina) (12). |
| 2e Sufixo -ul preiranta la dezinenco ed indikanta la sexuo maskulala, se oportas enuncar olu : elefant-ulo (elefanto maskula); hom-ulo (homa ento maskula); fili-ulo (genitito maskula). |
| 3e Sufixo -in preiranta la dezinenco ed indikanta la sexuo feminala, se oportas enuncar olu : elefant-ino (elefanto femina); hom-ino (homa ento femina), fili-ino (genitito femina). |
| Kompreneble, se altra vorto, exemple prononco personala, ja indikas la sexuo, la radiko di speco suficas : mea filiulo ne plus esas infanto (13); el esas sekretario (14) di ministro (15). |
| Semblas a ni, ke ta sistemo sustenesas da la raciono, e ke ol havas la merito esar tam logikala e simpla kam praktikala. |
| (1) Esas utila remarkigar, ke la nov-latina lingui havas nur du genri : la maskulalo e la feminalo, kontre ke lia matro la Latina, pluse havis la neutro. E la Angla, qua nun preske ne plus havas genro, venas de lingui posedanta la tri genri. |
| (2) Progreso, IV, 572. |
| (3) Fakto simila ne indijas exemplo mem en la Franca : de bons pшres, de bonnes mшres. La genro aparas nur en bons, bonnes. |
| (4) Ni bone remarkez, ke en ica frazo : л La hundo esas la amiko di la homo ╗, nek hundo, nek amiko, nek homo implikas la sexuo, mem en la Franca. Ni remarkez anke, en la Franca, ta stranja fakto : enfant ne implikas sexuo, e pшre esas maskula, adminime en la singularo! Nam, en la pluralo, ol kontenas mem la matri, quale homme kontenas la homini : nos pшres nous ont appris (nia patri docis ad ni) : l'homme est mortel (la homo esas mortiva). — La Madyara, plu logikoza, donas nula genro a pшre (patro) nek a frшre (frato). |
| L'Angla lasas sen genro kuzo ed amiko. Pro to lu dicas : male cousin, female cousin; male friend, female friend. |
| La Rusa havas multa sengenra nomi, inter altri : sirota (orfano). Ulkaze ol havas tri nomi diversa : 1 por la sengenra substantivo (di speco) : sobaka (hundo), 1 por la maskulo : kobel (hundulo), 1 por la femino : suka (hundino); chelovek (homo), mujchina (homulo), jenschina (homino). |
| On atencez ico : se patro, frato e. c. esus masula (homuli), ge-patri e. c. esus absurdajo, nam on ne povas unionar la du sexui, kande existas nur una. |
| (5) Omna maskula nomi en nia lingui esas dusenca : oli signifikas, lore maskula enti, lore (e maxim ofte) la du sexui sen distingo. La exempli esas sennombra; ni citez nur du. Kande ni parolas pri nia parenti e nia amiki, kad ni komprenas per to nur maskula parenti e amiki, o kad ni inkluzas anke nia parentini ed amikini? Certe la duesma senco esas preske sempre la justa. Do ca plurali esas dusenca en nia lingui : ni ne povas distingar klare, gramatikale nia parentuli ed amikuli inter nia parenti ed amiki generale. |
| Ma, se parento, amiko esas preske sengenra en la pluralo, li devas evidente esar sengenra anke en la singularo; nam altre li chanjus sua senco pasante del singularo al pluralo! Esas do absolute necesa, se ni volas parolar pri parento, amiko maskula, ke ni indikez lo irgamaniere. Pro to, vice uzar la tota vorto maskula, ni uzas la sufixo -ul qua esas lua abreviuro, same kam -in esas l'abreviuro di femino. Do ni parolas pri parentulo, amikulo, same kam ni parolas pri parentino, amikino, e pro la sama motivo : a la sengenra nociono di parent, amik, ni devas adjuntar, lore la nociono di maskulo (-ul), lore la nociono di femino (-in), ma nur kande ni bezonas li, t. e. kande ni havas li en la mento, e deziras expresar li : on nultempe obliviez ica grava restrikto! Nam se, quale ni dicis, 95 foyi ek 100 amiko (en nia lingui) signifikas egale amikulo od amikino, 95 foyi ek cent ni devas uzar simple amiko, e ne amikulo nek amikino. La suprega lego di la L. I. esas : л Expresez vua tota penso, ma nur vua penso. ╗ (Progreso, VI, 588.) |
| (6) Progreso, VI, 592. |
| (7) On remarkez bone, ke ca sistemo esas tote analoga e konforma a la sistemo di nia pronomi personala : same kam ni havas sengenra lu apud ed exter il, el, ol, ni devas havar homo exter homulo e homino, e. c. : nam ta formi devas necese korespondar e harmoniar inter su. L'Angla ipsa ne havas la sengenra pronomo e mustas dicar : he or she (il od el), quo esas inkombranta e tedanta. |
| (8) Sro COUTURAT finas per ica noto : |
| Lasta vorto. Se la fanatiki di la л Zamenhofa lingvo ╗, qui kustumas uzar kontre ni omnaspeca argumenti, bona o ne, sincera o ne, esus tentata kritikar la sistemo di Ido, esus facila klozar lia boko per la sequanta deklaro di la Maestro ipsa (Pri reformoj en Esperanto, p. 13-14; texto aparinta en Esperantisto, marto 1894, p. 37) : |
| л Kelkaj amikoj proponis, ke ni enkonduku apartan sufikson pro substantivoj speciale viraj. ╗ (Remarkez la ridinda uzo di vira virina vice maskula, femina : ica uzo duras ankore nun : bovo-viro!) л Pripensinte tiun chi proponon, mi trovis ke ghi estas ne sole tre logika sed anka∙ tre oportuna. Fratiro ekzemple signifus tiam speciale fraton, kaj fratino speciale fratinon, dum frato signifus simple infanon de tiuj samaj gepatroj (au frato, au fratino). ╗ |
| Do ni povas gratular ni (kun legitima fiereso!) ke ni havas l'aprobo mem di la л kara Maestro ╗, quan la л fideluloj ╗ blinde veneracas. Ti qui objecionas, ke ni riprenas la sufixo -ul, quan ni tante kritikis, e mokis en Esperanto, ne atencas, ke ni nule kritikis lua formo, ma lua absurda uzo : blindulo ne esas persono л karakterizita da blind ╗, ma л qua esas blind ╗, do blindo. La sufixo -ul signifikis nulo en Esp., ma por ni ol signifikas maskulo : do kande ni dicas blindulo, richulo, ni donas a ca vorti senco quan li ne havis en Esp. (opozante li a blindino, richino). Por komprenar la difero, suficas komparar la feminala nomi : Esp. blindulino, virgulino ad Ido : blindino, virgino. (Progreso, VI, 593.) |
| (9) Doktoro Zamenhof uzis ipsa plurfoye homino, vice virino, to quo supozas en homo la duopla valoro segun qua ni rezonas. |
| (10) Reale la Latina havis por sua substantivi nur dezinenci kazala. Ol nultemepe havis sexual marki por ta vorti. |
| (11) Ni memorigez, ke la Provencala havas multega feminala nomi ed adjektivi finanta per -o. E kad l'Italiana ne dicas : la mia mano (mea manuo)? |
| Ne esas sen utileso remarkigar, ke povas esar nur neutra la substantivo qua havas nek la karakterizivo dil maskuli -ul, nek la karakterizivo dil femini -in, se per naturo, quale matro, o mestiere quale maristo, lua sexuo ne indikesas. |
| (12) Ni pasante remarkigez, ke la Franca ed altra lingui ne povas simple e sen ambigueso expresar ica ideo : Mea filii ne plus esas infanti. |
| (13) E ne infantulo, pro ke la sexuo ja indikesas en filiulo. |
| (14) E ne sekretariino, pro ke la sexuo ja indikesas dal pronomo el. |
| (15) Til nun la ministri, la soldati ed altra profesionani apartenas al forta sexuo; do nul konfundo esas timebla e ministro, soldato suficas. Ma supozez, ke divenus necesa indikar la sexuo, nu, ni havus : ministrulo, soldatulo e ministrino, soldatino. |
| La Franca proverbo : л La paresse est la mшre de tous les vices ╗ implikas nula sexuo e mшre hike = genitanto, patro (sive maskula, sive femina). Konseque on tradukas : L'ociereso esas la genitanto (o : la patro) di omna vicii. Genitantulo, genitantino, o patrulo, patrino esus hike groteska, nam ociereso esas nek homulo, nek homino. |
|
|
| Ica pagino transskribesis aden formato
elektronika da Martin Lavallщe. Ica pagino modifikesis laste ye 8-ma februaro 1999. |
This page was transcribed into
electronic format by Martin Lavallщe. This page was last modified on February 8, 1999. |