Nemediata derivado

En la derivado per dezinenci konsilesas departar de la verbo (se lu existas) o de la substantivo por facar l'adjektivo o la adverbo. Ma to ne esas absolute necesa, nam on povas, departante senselekte de irga ek ta vorti, ritrovar la ceteri.

1^e Substantivo nemediate formacita de verbo signifikas nature la ago o la stando expresata da ta verbo. Ex. : laboro = ago laborar; jaco = ago jacar; langoro = stando langorar; emocar = stando emocar, sento emocar.

Konsequo. — Inverse on darfas formacar verbo nemediate de substantivo, nur se ta substantivo expresas ago o stando. Exemple, de paco on darfas formacar la verbo pacar = esar en paco, pro ke paco esas stando; ma de domo on ne darfas formacar la verbo domar, qua havus nula senco, domo expresante nek ago, nek stando (1).

2^e Adjektivo nemediate formacita de substantivo signifikas : qua esas (-). Ex. : responda letro = letro qua esas respondo; ruina kastelo = kastelo qua esas ruino; ora vazo = vazo qua esas oro. (Same pri omna adjektivo di materio.)

Praktikal moyeno. — Por savar kad on darfas uzar adjektivo nemediate formacita de substantivo, suficas vidar, kad on darfas remplasigar lu per la substantivo en apoziciono : respondo-letro, ruino-kastelo, oro-vazo.

Konsequi. — On darfas e devas substantivigar adjektivo per la nura chanjo di dezinenco (2). L'adjektivo tale substantivigita nemediate povas signifikar nur : to quo esas... (irge quon « to » reprezentas, ento o kozo) : belo, malado = homo bela, malada; dividendo = nombro dividenda (3); plano = surfaco plana; parazito = parazita homo, bestio o planto (4).

Kontree, on ne darfas uzar adjektivo nemediate derivita vice genetivo (kazo dil komplemento posedala, t. e. vice la prepoziciono di) : se gardena urbo ya signifikas gardeno-urbo, gardena pordo ne povas signifikar pordo di gardeno (ma on darfas dicar : gardenpordo o pordo gardenala (5).

3^e Adverbo nemediate formacita de adjektivo signifikas : en maniero (tala) (6) : bele, rapide = en maniero bela, rapida; noktale (de l'adjektivo noktala) = en maniero noktala (noktale vestizita = per vesti di nokto) (7).

Inverse, de adverbo darfas venar direte nur adjektivo signifikanta : qua esas talsorta, talmaniera : frua = qua eventas frue (frua veko, frua legumo); balda = qua eventas balde (balda respondo); quaza delikto = ago konsiderata quaze delikto (8).

Exemplo di vorto-familio : parolar, parolo, parola (qua esas parolo) : parola promiso; parole (per parolo) : il promisis parole... Ma tala familii esas rara. Mem importas ne opinionar, ke irga radiko povas nemediate genitar la quar speci : verbo, substantivo, adjektivo, adverbo per nura chanjo di la dezinenco.

Precipue, verbo darfas derivesar nemediate de adjektivo nur se la radiko di ta adjektivo esas verbala. Verbo quale sanar havus nula senco : sano = ento sana, homo sana, ma ne la stando esar sana o saneso; on do devas dicar : sanesar = esar sana, e sanigar = igar sana.

Pro plu forta motivo, nula verbo darfas venar nemediate de adverbo primitiva o de partikulo nevariebla, nam evidente la radiko ne esas verbala. Verbi quale fruar, baldar, perar, circumar, transar, proximar havus nula senco. Inverse adjektivo nemediate formacita de verbo ne povas havar la senco di participo aktiva o pasiva (altre la sufixi ant, at, e. c., nule utilesus e ne havus senco). Exemple, instrukta ne povas remplasar instruktanta, o instruktiva (nek mem instruktala); obedia ne povas, konseque ne darfas remplasar obedianta, obediema, obediera, e. c.

* Bibliografio. — La precipua verki pri la Derivado esas : L. COUTERAT : Etude sur la Dérivation dans la Langue internationale, 1907, ma lore ne vendita, 2^ma edituro (1910) e tradukuro : Studio pri la Derivado en Linguo internaciona (Paris che Delagrave). — Dérivation et composition dans la Langue internationale (Ido) par L. LEBASNIER, directeur d'école (Paris, che Chaix, 1912), tre klara broshuro por skolani. — Plura artikli en Progreso Nⁱ 8 e 10, ed un (pri l'adjektivo substantivigita) en n^o 38. De ta artikli, ni furnisas en noti extraktaji suficanta por evitar konsulto di la revuo e precipue por la maxim multi qui ne havas lu.

(1) Esus kontrea a bona interkompreno, en linguo internaciona, formacar verbi nemediate de radiki nomala, to esas ne verbala, lasante al komuna raciono la sorgo trovar la senco. Komparante nur en nia lingui Europana ita ad ica, on konstatas, ke la relato inter verbo e substantivo esas tre variiva e mem tre kapricoza : en la Franca, plumer = desplumizar, ma, en la Angla, ol prefere = plumizar. Dum ke plumer, quale ni dicis, signifikas en la Franca desplumizar, la verbi plomber, dorer signifikas plombizar, orizar e brouetter = bruetagar, bruetportar. E qua sencon havus bazardar, segun la F. familiara bazardar? Fine, S^ro COUTERAT remarkigis, ke dokumentar signifikus por Franco dokumentizar, provizar per dokumenti, e por Cheko pruvar per dokumenti (Progreso, I, 337).

Quon signifikus domar? En la Angla, to house = pozar en domo, sub tekto, en hangaro, lojigar o shirmar; en la Germana, la verbo hausieren, tote analoga, signifikas... kolportar (t. e. irar de domo a domo por ofrar vari). On vidas quala fonto de miskompreni esus tala « facileso » formacar verbi nemediate derivita (de nomala radiko)! E ni citas la du lingui qui maxime praktikas ta tro « komoda » derivado (Progreso, IV, 233).

(2) Ta procedo esas naturala en la mento di la homo. Nia lingui formacas nemediate substantivi de adjektivi : die Heiligen D., all the saints E., tous les saints F., omnes sancti L. e. c. Ta derivo esas perfekte klara e logikala. Altraparte esas racionala, ke du vorti diferanta nur per la chanjo dil dezinenco expresas la sama koncepto en du gramatikal funcioni diferanta. Fine per l'etimologio ni vidas, ke omna nomi komuna esis origine adjektivi, e pokope uli divenis substantivi. Exemple, en la Franca, domestique esis nur adjektivo e signifikis domala; nun ol esas pluse substantivo kun la senco (domala) servisto; lanjo signifikas : facita ek lano; linjo signifikas : facita ek lino. Ankore nun la procedo uzesas : direkteblo = direktebla aernavo; automobile = automobila veturo.

(4) La kuntexto o la cirkonstanci impedas miskompreno. Cetere on sempre darfas tote precizigar per l'expresuro kompleta. (Videz l'apendico « Substantivigo dil adjektivo ».

(6) « Maniero » uzesas hike en sua maxim ampla senco. Ula adjektivi (quanta, tanta, multa, poka, kelka, omna, singla, plura, la kardinala nombral adjektivi, e. c.) genitas, pro lia senco, adverbi qui implikas ideo di quanteso. Ma, mem en ta kazo, la supere donita regulo od expliko restas vera, nam, relate ago, la quanteso o la nombro esas manieral cirkonstanco : li venis plure, single, omne indikas reale « quamaniere » li venis. Il laboris tante = en tanta maniero.